Choroby, które znane są jako śniecie i głownie w uprawie zbóż, zwłaszcza ozimych, ale też jarych, mogą stanowić duże zagrożenie dla uzyskania dobrego wyniku ekonomicznego. Szczególnie mamy na myśli tutaj produkcję ziarna z przeznaczeniem na materiał siewny, ale dotyczy to również ziarna przeznaczonego do konsumpcji przez ludzi (np. mąka) i zwierzęta (pasze).
W uprawie pszenicy głównie występuje śnieć cuchnąca powodowana przez grzyb Tilletia caries, ale w niektórych rejonach pszenica ozima porażana jest przez gatunek T. controversa, powodujący chorobę o nazwie śnieć karłowa. Są też doniesienia o występowaniu tej choroby w uprawie jęczmienia, żyta i pszenżyta. W Polsce nie stwierdza się tej choroby na wymienionych gatunkach. Śnieć cuchnąca powszechnie występuje w pszenicy, a śnieć karłowa powoduje straty w plonie tylko w niektórych sezonach wegetacyjnych, szczególnie w rejonach podgórskich lub kotlinach górskich.
Drugą ważną grupą chorób występujących w pszenicy i jęczmieniu są głownie. Rozróżnia się głownie pylące i zwarte. Znaczenie ma przede wszystkim głownia pyląca jęczmienia, powodowana przez obecność grzyba Ustilago nuda, ale w uprawie tej spotkać można też głownię zwartą w wyniku porażenia przez grzyb U. hordei. W pszenicy można spotkać (ale rzadko) kłosy porażone przez U. tritici – grzyb, który jest sprawcą głowni pylącej pszenicy. Pozostaje jeszcze wskazać na żyto, które porażane może być przez grzyb Urocystis occulta, powodujący głownię źdźbłową żyta.
Objawy obecności wymienionych grzybów w przypadku śnieci są podobne, ale różnice pomiędzy nimi występują. Podobnie jest w grupie głowni. Jednak różnice wśród tych chorób są niekiedy wyraźne. Jeżeli chodzi o moment stwierdzenia występowania wyżej wymienionych chorób, można powiedzieć, że nie można stwierdzić, że rośliny są porażone, gdy monitoruje się plantację we wczesnych fazach rozwojowych. W przypadku śnieci cuchnącej i karłowej wprawdzie obserwator jest w stanie w przybliżeniu określić, że choroba pojawiła się na polu pszenicy. Choroba w rozkrzewionej roślinie nie musi występować na każdym źdźble kłosonośnym. Przed wykłoszeniem rośliny nadmiernie się krzewią, po wykłoszeniu i w fazie, gdy tworzy się ziarno w kłosie, źdźbła, które mają porażone kłosy są niższe od źdźbeł roślin zdrowych. W przypadku śnieci cuchnącej rośliny są niższe o 30% w porównaniu z właściwą wysokością danej odmiany. Gdy występuje śnieć karłowa, skrócenie źdźbeł jest większe – stanowi 50–60% wysokości zdrowych roślin. Prawdopodobnie od tak znaczącego skrócenia źdźbeł pochodzi nazwa choroby. Gdy kłosy są zielone, a zdrowe rośliny znajdują się w fazie ciastowatej czy woskowej, w kłosach porażonych przez sprawców śnieci pojawia się w sorusach (przekształconych przez grzyb ziarniakach) czarna mazista masa.
Kłosy porażone, gdy są zielone, wydzielają nieprzyjemną woń zgniłych śledzi. Ten zapach jest na tyle intensywny w przypadku śnieci cuchnącej, że oczywista jest nazwa tej choroby powodowanej przez T. caries. Mniej intensywny zapach wyczuwalny jest w przypadku śnieci karłowej, czy bardzo niewiele różniącej się (tylko różnica w wyglądzie teliospor) śnieci gładkiej (T. foetida) jeszcze niewymienionej w tym artykule. Pewne różnice stwierdza się również w wyglądzie, kształcie sorusów, które, gdy są dojrzałe mają barwę taką jak ziarniaki, ale kształtem przypominają baloniki. Wewnątrz sorusów w czasie żniw znajduje się ciemnobrunatny proszek. Jest to masa teliospor – zarodników sprawcy choroby i struktur pozostałych po grzybni i ziarniaku. Sorusy śnieci cuchnącej są większe i mają miękką osłonkę, która w czasie omłotu łatwo ulega rozbiciu, odwrotnie jest w przypadku śnieci karłowej.
Grzyby powodujące głownie w jęczmieniu i pszenicy całkowicie niszczą struktury kłosa. Szczególnie widoczne jest to przy porażaniu przez grzyby powodujące głownie pylące – całe kłosy ulegają zniszczeniu. Przed zbiorem kombajnem, gdy rośliny są porażone, pozostają tylko osadki kłosków. Inaczej wyglądają kłosy opanowane przez sprawcę głowni zwartej jęczmienia i głowni źdźbłowej żyta. W przypadku głowni zwartej kłos z pozoru wydaje się, że jest niezmieniony, bo grzyb pozostawia zmienione ziarniaki na swoim miejscu z tym, że są to wypełnione zarodnikami twory przypominające ziarno. Są one dość wytrzymałe na rozgniecenie, ale przy omłocie pękają i zakażają zdrowe ziarno.
Głownia źdźbłowa powoduje zahamowanie wzrostu żyta. Liście, źdźbło i kłosy ulegają zniekształceniu, zmniejszeniu ulega liczba źdźbeł kłosonośnych. Gdy objawy śnieci czy głowni zostaną stwierdzone oznacza to, że choroba jest w łanie i nie można temu zapobiec. Podejmowano badania nad likwidacją głowni przez wykonanie zabiegu opryskiwania, ale rezultaty tych dokonań były niezadowalające na tyle, aby mogło to zastąpić zaprawianie ziarna lub je wspomóc. Jedynym sposobem, który może zmniejszyć wystąpienie choroby jest selekcja negatywna, czyli ręczne likwidowanie zmienionych przez chorobę kłosów i ich spalenie. Niestety metoda ta jest trudna do przeprowadzenia, bo jest praktycznie niewykonalna na dużych powierzchniach pól i wymaga zaangażowania do tego wielu osób.
Głownie i śniecie najlepiej zwalcza się zaprawiając materiał siewny odpowiednimi zaprawami, czyli składającymi się z substancji czynnych najskuteczniej zwalczającymi grzyby powodujące opisywane choroby. Głownie pylące wymagają substancji czynnych o działaniu układowym, ponieważ źródło choroby znajduje się w postaci grzybni w okolicy zarodka, a głównie zwarte i głownia źdźbłowa oraz śnieć cuchnąca oczywiście też skutecznie zwalczone mogą być przez układowe substancje czynne, ale zastosowanie właściwych substancji o działaniu powierzchniowym też jest skuteczne. Trudniej zwalcza się sprawcę śnieci karłowej, ponieważ źródłem tej choroby są teliospory znajdujące się na powierzchni gleby, a nie tak jak w przypadku śnieci cuchnącej, czy głowni zwartej i źdźbłowej, na powierzchni ziarniaków.
W tabeli wymieniono przykłady zapraw, które z powodzeniem można zastosować do likwidacji zagrożenia powodowanego przez sprawców śnieci i głowni.
Tekst i zdjęcia: prof. dr hab. Marek Korbas, dr Joanna Horoszkiewicz-Janka, Instytut Ochrony Roślin – PIB, Poznań.
