W strukturze produkcji roślinnej w Polsce dominują rośliny zbożowe. Stanowią one podstawowy surowiec rolny, mający znaczenie strategiczne i decydujący o bezpieczeństwie żywnościowym kraju. Dość stały areał zbóż nie gwarantuje stabilnych plonów i zbiorów, gdyż podlegają one wpływowi wielu czynników, takich jak: warunki pogody, ograniczenia nakładów na kwalifikowany materiał siewny, nawozy i środki ochrony roślin, niskonakładowe technologie produkcji.
Duży udział zbóż w strukturze zasiewów (obsiewa się nimi około 70% gruntów ornych) powoduje, że na wielu polach zboża są wysiewane po sobie przez kilka lat. Konsekwencją tego jest wyraźny spadek ich wydajności. Z przeprowadzonych dotychczas badań wynika, że wszystkie gatunki zbóż reagują spadkiem plonu ziarna na uprawę po przedplonach kłosowych. Najsilniejszą reakcję na złe stanowisko wykazuje pszenica, słabszą pszenżyto i jęczmień, natomiast najsłabszą owies i żyto.
Uproszczenia agrotechniczne oraz zmiany klimatyczne przyczyniają się do zwiększenia problemów uprawowo-ochroniarskich. W uprawie zbóż jarych w stanowiskach po zbożach, które zalicza się do złych przedplonów, racjonalne jest zwiększenie ilości wysiewu. Przede wszystkim ze względu na przenoszenie chorób podsuszkowych, ujemnie wpływających na liczbę kłosów w łanie. Najwrażliwsza na te choroby jest pszenica, zaś najbardziej odporny owies.
Ochrona roślin, obok nawożenia jest jednym z głównych elementów technologii produkcji zbóż. Zagrożenia powodowane przez agrofagi, takie jak choroby, chwasty, szkodniki są zróżnicowane i zależne od wielu czynników.
Ważność ochrony roślin przed chorobami wynika z tego, iż średnio w kraju coroczne straty spowodowane występowaniem chorób grzybowych przyczyniają się do obniżenia plonu ziarna o około 15 procent. Zdarza się, że w niektórych latach straty na konkretnych polach bywają znacznie większe. Choroby grzybowe zbóż powodują straty zarówno w plonie ziarna, jak i jego jakości. Największe zagrożenie chorobami grzybowymi jest w uprawie pszenicy, gdyż gatunek ten jest najsilniej uszkadzany i uprawiany na największej powierzchni kraju. Choroby zbóż wywoływane przez pasożytnicze grzyby w zależności od swoistych właściwości danego patogenu, mogą atakować system korzeniowy, podstawę źdźbła rośliny, źdźbło, liście, kłos i ziarno.
Porażenie pszenicy przez patogeny grzybowe oprócz strat w plonie, może powodować różnorodne deformacje ziarniaków, zmianę ich barwy, zniekształcenia budowy okrywy owocowo-nasiennej, a niektóre z nich mogą pozostawiać w ziarnie toksyczne metabolity zwane mykotoksynami.
W celu zapobiegania wystąpieniu chorób oraz zwalczania już zaistniałych chorób wywołanych przez grzyby powszechnie stosuje się fungicydy.
Zanim sięgniemy po środek chemiczny warto przypomnieć, że dobra praktyka rolnicza zaleca integrowaną ochronę roślin z wyraźną preferencją metod agrotechnicznych, mechanicznych i biologicznych. Metody agrotechniczne w ochronie roślin zbożowych polegają między innymi na doborze gatunków i odmian odpornych na agrofagi (należy korzystać z danych COBORU). Zaleca się wysiewać zdrowy, kwalifikowany materiał siewny. Warto zwrócić uwagę na odmiany, których odporność na porażenie przez kilku sprawców chorób jest wysoka.
Ponadto należy stosować racjonalne ilości wysiewu poszczególnych zbóż zgodnie z zaleceniami IUNG-PIB oraz dotrzymywać optymalnych terminów siewu. Zbyt gęsty siew może negatywnie wpłynąć na jakość ziarna, ze względu na możliwość zwiększonego nasilenia chorób, a także na większą podatność roślin na wyleganie. W rejonach o nasilonym występowaniu chorób zbóż zaleca się zmniejszenie normy wysiewu, gdyż nadmierne zwarcie łanu skutkuje pogorszeniem jego przewiewności i sprzyja wyleganiu. Takie warunki ujemnie wpływają na mikroklimat łanu zbóż, gdyż podnosi się wilgotność powietrza i temperatury w obrębie łanu, co sprzyja rozprzestrzenianiu się chorób, które mogą znacznie ograniczyć plon ziarna.
Wczesny siew zbóż jarych pozwala na uniknięcie szkód powodowanych przez ploniarkę zbożówkę. Zbyt wczesny siew ozimin oraz szybki wzrost i rozwój roślin mogą powodować wystąpienie mączniaka czy też łamliwości źdźbła. Wpływ opóźnienia terminu siewu na plonowanie i jakość ziarna zbóż w dużym stopniu zależy od przebiegu warunków pogodowych. W płodozmianie powinny występować przemiennie rośliny jare i ozime, zbożowe i niezbożowe. Unikać należy bezpośrednich następstw roślin o podobnej wrażliwości na te same agrofagi. Odmiany odporne na określone agrofagi, zwłaszcza w regionach nasilonego ich występowania, powinny mieć pierwszeństwo w uprawie.
Do najczęstszych chorób pszenicy wywołanych przez grzyby należą między innymi: łamliwość źdźbła, zgorzel podstawy źdźbła, septorioza liści i plew, rdza brunatna, mączniak prawdziwy, fuzarioza kłosów, głownia pyląca, śnieć cuchnąca. Porażenie pszenicy przez patogeny grzybowe może być przyczyną znacznych strat w plonie ziarna, a także powodować pogorszenie wartości wypiekowej mąki.
Należy podkreślić, że niezbędnym elementem agrotechniki jest zaprawianie ziarna siewnego. Ogranicza ono występowanie wielu chorób, a niektóre z nich (głownię pyłkową lub śnieć cuchnącą) można zwalczać tylko tym sposobem. Niektóre zaprawy ograniczają również rozwój chorób grzybowych powodujących zgorzel siewek (np. Fusarium) oraz działają dodatkowo przeciwko chorobom liści do początku fazy strzelania w źdźbło.
Stosowanie chemicznych środków ochrony uzasadnia tylko przekroczenie środowiskowego i ekonomicznego progu szkodliwości określonych agrofagów (tabela 1 odnosi się do najczęściej uprawianej w naszym kraju pszenicy ozimej).
Na otrzymanie wysokiej jakości ziarna pszenicy w warunkach produkcyjnych (w czasie całego okresu wegetacji) przede wszystkim wpływa wysokie nawożenie azotem i stosowanie zabiegów przeciwko chorobom, chwastom, szkodnikom i wyleganiu.
Rolnik powinien umieć ocenić fazy rozwojowe uprawianej rośliny zbożowej, aby prawidłowo dostosować zabiegi uprawowe do określonej fazy. Znajomość faz rozwojowych rośliny ma podstawowe znaczenie w podejmowaniu decyzji o terminie i potrzebie wykonania zabiegu ochronnego.
Zaleca się stosowanie środków dopuszczonych do obrotu, zgodnie z etykietą, przestrzegając informacji zamieszczonych w Zaleceniach IOR – PIB, rekomendowanych przez MRiRW zagwarantujemy produkcję surowca pozbawionego pozostałości środków ochrony roślin oraz niezawierającego mykotoksyn.
Przyszłość ochrony zbóż może być trudna ze względu na zmniejszającą się liczbę substancji czynnych, a tym samym produktów, z których rolnicy mogą korzystać układając programy ochrony swoich upraw.
dr hab. Danuta Leszczyńska, prof. IUNG-PIB
