Wiosenne szkodniki zbóż. Progi szkodliwości i środki ochrony

W fazach wiosennego wzrostu i kłoszenia uprawom zbóż zagrażają ważne gospodarczo szkodniki. Właściwa ocena zagrożenia i działania ochronne w tym okresie mogą istotnie wpłynąć na wysokość plonu i jego jakość.

Większości szkodników sprzyja ciepła i sucha pogoda. Już warunki pogodowe w okresie jesieni pozwalają prognozować, jakie problemy ze szkodnikami potencjalnie mogą pojawić się wiosną (jak np. larwy łokasia czy mszyce). Termin pojawu i nasilenie szkodników po okresie zimowym również w dużej mierze determinuje pogoda – z tego względu w dłuższej perspektywie trudno to precyzyjnie ustalić. Zagrożeń jest sporo i potencjalnie większe będzie w rejonach, w których dane szkodniki wystąpiły liczniej w poprzednim sezonie. Z kolei wyższe temperatury w okresie wczesnowiosennym spowodują, że szkodniki po przezimowaniu mogą pojawić się wcześniej na plantacjach i jak choćby w przypadku mszyc – rozwinąć większą liczbę pokoleń.

Larwy łokasia uszkadzają zasiewy ozimin już od jesiennych wschodów, po czym po dość mroźnej zimie (jaką mieliśmy na początku roku) wznawiają żerowanie wiosną. Na młodszych roślinach uszkadzają przede wszyst­kim podstawę liścia i takie uszkodzenie może skończyć się całkowitym zamieraniem roślin lub tworzą one nadmierną liczbę pędów, które się nie wykłaszają. Największe szkody mają miejsce wtedy, gdy larwy przegryzają całe liście i pędy.

Z kolei mszyce pojawiają się zwykle na przełomie kwietnia i maja. Spośród nich najliczniej pojawia się mszyca czeremchowo-zbożowa, mszyca zbożowa i różano-trawowa. Wysysają soki z tkanek liści, pochew liściowych i źdźbeł, a w dalszych fazach wegetacji także z kłosów. Masowe żerowanie mszyc prowadzi do pogorszenia kondycji rośliny, a nawet zamierania jej fragmentów. Na pozostawianych przez mszyce wydzielinach mogą rozwijać się grzyby sadzakowe, obniżając poziom fotosyntezy. Pośrednio mszyce mogą przenosić wirusy, jednak w zdecydowanie większym stopniu ma to miejsce w okresie jesiennej wegetacji.

Podobne uszkodzenia mogą powodować skoczki, które pojawiają się najpierw od brzegów uprawy – szczególnie od strony łąk i nieużytków. Skrzypionki (zbożowa i błękitek) mogą pojawiać się już po pierwszych cieplejszych dniach w marcu po przezimowaniu w darni lub w ściółce.

Chrząszcze i larwy wyjadają tkankę miękiszową pomiędzy nerwami liści aż po dolną skórkę, tworząc charakterystyczne, podłużne okienka. Najbardziej żarłoczne są starsze stadia larwalne, obficie pokryte śluzem i odchodami. Szacunkowo każda larwa niszczy do 3,5 cm² powierzchni liścia, co odpowiada 10% liścia flagowego. Zmiany klimatu spowodowały w ostatnich latach wzrost zagrożenia ze strony żółwinka zbożowego i lednicy zbożowej. Te pluskwiaki występują powszechnie w całym kraju, niemniej liczniejszym pojawom tych szkodników sprzyjają lata wyjątkowo suche i upalne. Zarówno dorosłe osobniki, jak i larwy tych ciepłolubnych pluskwiaków w okresie krzewienia zbóż wysysają soki z liści i źdźbeł, co może skutkować ich zasychaniem.

Jednak największe straty powodują żerując na kłosach i dojrzewających ziarniakach. Na skutek ich żerowania ziarniaki są słabo wykształcone albo kłos jest wypełniony ziarniakami tylko częściowo. Uzyskane ziarno jest gorszej jakości, spada masa tysiąca nasion, a mąka z takiego ziarna nie ma wartości wypiekowej, ponieważ w czasie żerowania pluskwiaki te wydzielają ze śliny enzymy rozkładające gluten – właśnie stąd odbarwienie kłosów (tzw. bielenie kłosów). Wyższe temperatury w okresie wiosenno-letniej wegetacji zbóż sprzyjają również wciornastkom. Osobniki dorosłe i larwy wciornastków najliczniej występują na plantacjach zbóż w okresie kłoszenia, ale również wiosną wysysają soki z liści. Liczniej pojawiają się też szkodniki, które do niedawna nie stanowiły poważnego problemu – m.in. zwójki, których larwy uszkadzają liście i kłosy oraz niezmiarka paskowana, której larwa głównie żeruje w dokłosiu. Osłabione przez żerowanie szkodników rośliny są dużo bardziej podatne na wtórne porażenia przez sprawców chorób wnikających przez uszkodzone tkanki, co dodatkowo zwiększa rozmiar strat i podnosi koszt i zakres ochrony plantacji zbóż.

W integrowanej ochronie roślin priorytetowo traktowane są działania o charakterze niechemicznym. Większość zaleceń agrotechnicznych ma charakter prewencyjnych i odnosi się do działań przedsiewnych, jednak niektóre można zastosować w trakcie wegetacji. Z zaleceń agrotechnicznych korzystne jest zwalczanie zachwaszczenia (szczególnie gatunków jednoliściennych i samosiewów), a także zbilansowane nawożenie, które poprawi kondycję roślin i zdolność ich regeneracji. Warto także zwrócić uwagę na obecność na plantacji wrogów naturalnych szkodników, ponieważ czasami ich wysoka liczebność pozwala na obniżenie populacji szkodników do odpowiedniego poziomu. Metody niechemiczne (agrotechniczne, biologiczne i hodowlane) pomagają ograniczyć presję szkodników, ale najczęściej nie całkowicie – są uzupełnieniem ochrony chemicznej, przez co redukują jej poziom.

Od lat ochrona chemiczna nadal pozostaję główną metodą ochrony zbóż. Jednak konieczność jej stosowania musi być uzasadniona i wynikać z faktycznej potrzeby, kiedy poziom nasilenia danego szkodnika przekracza próg ekonomicznej szkodliwości (tab. 1). Realne zagrożenie pozwoli ocenić monitoring, który musi być prowadzony systematycznie i we właściwym terminie. Po dokładnym monitoringu może się także okazać, że wystarczający będzie zabieg tylko w pasach brzeżnych. Warto również rozważyć możliwość jednoczesnego zwalczenia kilku szkodników, np. mszyc i skrzypionek, które zwykle występują na plantacjach w podobnym czasie.

Podobnie insektycydy zastosowane do zwalczania żółwinka w dużym zakresie ograniczą też lednicę zbożową Takie działania są zgodne z ochroną integrowaną, ponieważ istotnie obniżają poziom chemizacji. Efektywność chemicznego zwalczania szkodników zależy przede wszystkim od właściwego terminu, zastosowanego insektycydu oraz optymalnej temperatury jego skutecznego działania. Ze względu na możliwość wykształcenia odporności przez lokalne populacje szkodników (szczególnie mszyce) należy stosować insektycydy z różnych grup chemicznych.  Jednak liczba substancji czynnych z roku na rok coraz bardziej się kurczy, a mniejszy wybór insektycydów to słabszy efekt zwalczania szkodników. Ochrona staje się coraz trudniejsza, a po planowanym wycofaniu kolejnych substancji czynnych, jak choćby wszystkich pyretroidów czy karbaminianów w wielu uprawach zbożowych wręcz niemożliwe. Aktualnie zarejestrowane substancje czynne przeznaczone do zwalczania mszyc i skrzypionek w pszenicy ozimej przedstawiono w tabeli 2. Do zwalczania żółwinka zbożowego w uprawach małoobszarowych zarejestrowane są insektycydy zawierające deltametrynę (także w mieszaninie z flupyradifuronem) oraz acetamipryd, Po wycofaniu alfa-cypermetryny już od ubiegłego roku nie ma możliwości zwalczania wciornastków.

Tabela 1. Progi ekonomicznej szkodliwości dla wiosennych szkodników zbóż ozimych

Tabela 2. Substancje czynne zarejestrowane do zwalczania skrzypionek i mszyc w pszenicy ozimej

*   tylko do zwalczania skrzypionek

** tylko do zwalczania mszyc