Zapobieganie i likwidacja podeszwy płużnej. Jak to robić?

Wykonywanie zabiegów agrotechnicznych narzędziami i maszynami rolniczymi na polach powoduje niszczenie struktury gleby wskutek ugniecenia warstwy ornej, zagęszczenia podglebia, tworzenia kolein. W tym artykule podpowiemy, jak pozbyć się podeszwy płużnej.

Ugniatanie gleby kołami ciągników i maszyn rolniczych zmienia właściwości fizyczne gleby, jej bilans wodny i próchniczny oraz dynamikę wzrostu roślin uprawnych. Gleba o niewłaściwej strukturze ma mniejszą przepuszczalność wodną i powietrzną, spada w niej aktywność biologiczna i chemiczna, dlatego korzenie roślin rozwijają się trudniej niż w glebie o dobrej strukturze. Powierzchnia ugniatania kołami ciągników, maszyn rolniczych i środków transportu jest często kilkakrotnie większa niż cała powierzchnia uprawianego pola. Często powierzchnia śladów kół wynosi od 6 do 10 razy więcej niż powierzchnia pola (w jednym sezonie wegetacyjnym).

Szczególnie dotyczy to np.buraków cukrowych, warzyw które należą do roślin, wymagające licznych zabiegów agrotechnicznych. Dlatego często w uprawie tych roślin na głębokości 30-40 cm tworzy się zbita warstwa podglebia – tzw. podeszwa płużna. Na ten niekorzystny stan gleby ma również wpływ coroczna orka na tej samej głębokości, ponieważ dłuto lemiesza, płoza pługa oraz koła ciągnika powodują ugniatanie gleby, szczególnie w bruździe. Zwiększenie np. prędkości poślizgu koła względem gleby powyżej 0,20 m/s powoduje znaczny udział w strukturze gleby cząstek o średnicy poniżej 0,5 mm, a tym samym wzrost w glebie frakcji pylistej. Ponadto, wielkość i głębokość ugniecenia gleby kołami ciągnika zależy od jego klasy, uciągu i sposobu poruszania się. Głębokość ugniecenia gleby kołami jezdnymi ciągników i maszyn dochodzić może do 60 cm.

Warto zmniejszyć liczbę przejazdów na polu m.in. poprzez stosowanie agregatów wieloczynnościowych czy zmniejszenie poślizgu kół napędowych (stosowanie szerokich opon, kół bliźniaczych, obniżenie ciśnienia w ogumieniu). Stosowanie np. kół bliźniaczych na glebach ciężkich ułatwia wykonanie prac we właściwym terminie, także przy większej wilgotności gleby. Ugniatanie warstwy ornej wpływa na jej zagęszczenie. Do znacznego zagęszczenia gleby dochodzi m.in. podczas zbioru buraków cukrowych, marchwi ponieważ prace te wykonywane są późną jesienią, kiedy większość gleb jest bardzo wilgotna.

Głęboszowanie jest zabiegiem agromelioracyjnym, wykonywanym na różnych rodzajach gleb (głównie ciężkich), który reguluje stosunki powietrzno-wodne w warstwie dostępnej dla korzeni roślin. Ponadto, regulacji wymagają gleby, na których zbyt długo utrzymuje się woda lub powstają zastoiska wodne. Zabieg ten nie zawsze jest doceniany przez rolników, gdyż jego wykonanie wiąże się z dużymi nakładami energii, a nie zawsze uzyskuje się oczekiwane przez producentów natychmiastowe przyrosty plonów.  Pozytywne efekty głęboszowania rozkładają się na kilka lat, w zależności od rodzaju gleby i stosowanej agrotechniki. Kruszenie twardej warstwy gleby poprawia możliwości szybkiego przejęcia wody z opadów, magazynowania jej w przestrzeniach glebowych i zapewnienia łatwiejszego przetrwania roślin w okresach suszy. Szybkie wchłanianie wody jest ważne zarówno na terenach płaskich – zmniejsza zjawisko podtapiania, które sprzyja rozwojowi chorób korzeni, jak również na zboczach, niwelując niekorzystne zjawisko erozji wierzchniej warstwy gleby. Głęboszowanie umożliwia wykorzystanie składników pokarmowych wymytych do podglebia. W uprawie gleb ciężkich głęboszowanie zaleca się wykonywać co 4-5 lat, natomiast na lżejszych co 3 lub 4 lata.

Głęboszowanie polega na przeciąganiu w glebie zębów (zwanych też dłutami lub łapami) pracujących na głębokości 40-60 cm. Efektem tego jest pokruszenie twardych warstw gleby w otoczeniu śladu przejścia zęba bez jej odwracania. Dzięki temu następuje: przerwanie nieprzepuszczalnych warstw, ułatwienie dostępu powietrza, usprawnienie wsiąkania i odpływu nadmiaru wody opadowej grawitacyjnej, poprawa działania systemu drenarskiego. Głębosz wymaga dużej siły uciągu, dlatego najczęściej zaleca się głęboszować po płytkiej uprawie pożniwnej po zbożach.  Głęboszowanie powinno być wykonywane, gdy gleba jest w miarę sucha, wówczas strefa spulchnienia jest najszersza, a stopień spulchnienia największy. Głęboszowanie gleb mokrych prowadzi do niewielkiego napowietrzania podglebia i zagęszczenia gleby wzdłuż śladu przejścia elementu roboczego (zęba) głębosza. Głębokość spulchniania gleby zależy od głębokości ułożenia warstw, które należy skruszyć. Ugniecenie gleby występuje najczęściej do głębokości 15-20 cm poniżej warstwy ornej. Głęboszowanie takich gleb wykonuje się na głębokość 40-50 cm. Im mniejsza jest głębokość spulchnienia, tym mniejszy nakład energii, lecz jednocześnie mniejszy przyrost pojemności wodnej, czyli zdolności zatrzymywania wody dostępnej dla roślin. Na polach drenowanych głębokość spulchniania musi być mniejsza o około 10-15 cm od głębokości zalegania drenów, aby zęby głęboszy nie zniszczyły ich. Nie bez znaczenia jest fakt, że po głęboszowaniu wzrasta porowatość gleby, a gęstość objętościowa zmniejsza się. Polepsza się podatność gleby na uprawę, a wiosną wcześniej można rozpocząć prace uprawowe. Wzrost plonów na polach głęboszowanych jest różny. Najbardziej na zabieg ten reagują rośliny głęboko korzeniące się, np. buraki cukrowe, ziemniaki, warzywa, mniej zboża. Na glebach w złej kulturze zwyżka plonu może dochodzić do 30%, natomiast na glebach ugniecionych kołami ciągników i maszyn rolniczych pozostających jednak w dobrej kulturze – 10-15%.

Głębosze są narzędziami o prostej konstrukcji, zawieszanymi na trzypunktowym układzie zawieszenia ciągnika. Rama głębosza najczęściej strzałkowa, stanowi zespół spawany z rur o przekroju prostokąta i płaskowników, do którego przykręca się elementy wieszaka będącego miejscem agregatowania górnego punktu zawieszenia. Na ramie zamocowane są uchwyty, w których osadzone są zęby – zakończone redlicami skrawającymi jednoostrzowymi, zaopatrzonymi często w skrzydełka. Taki spulchniacz można wykorzystać nie tylko do głęboszowania, ale również do uprawek pożniwnych oraz uprawy siewnej. W celu polepszenia jakości pracy głębsza za słupicami instaluje się zgrzebło, które wyrównuje glebę oraz wał strunowy o średnicy powyżej 40 cm do zagęszczenia wierzchniej warstwy gleby. Ponadto, zastępuje on tzw. koła podporowe do regulacji głębokości roboczej. Obecnie spotyka się wiele konstrukcji głęboszy. Wynika to z poszukiwania rozwiązań zmniejszających naturalne opory robocze tych narzędzi oraz możliwości zastosowania głęboszy do innych prac. Strefa spulchniania gleby przez pojedynczy ząb ma na powierzchni pola szerokość równą podwójnej głębokości i układa się w postaci trójkąta. Podziałkę wykonywanych szczelin przyjmuje się najczęściej tak, aby strefy spulchniania nakładały się pod powierzchnią gleby na głębokości zapewniającej przerywanie warstw zagęszczonych. Podziałka może być wtedy tak dobrana, aby kruszeniu ulegała warstwa gleby w poziomie ugniecionym lub nieprzepuszczalne przewarstwienia.

Produkowane są dwa zasadnicze typy zębów głęboszy – proste, prawie pionowe oraz zagięte do przodu. Zęby proste kruszą glebę bardziej równomiernie na całej głębokości działania, a szczeliny po przejściu ich łatwiej się zamykają, lecz dają mniejszy przyrost objętości gleby niż zęby zagięte. Zęby proste pozostawiają wyrównaną powierzchnię pola. Nie występuje zjawisko wyciągania kamieni do warstwy ornej. Jednocześnie wymagają mniejszej siły uciągu w porównaniu z głęboszami mającymi zagięte zęby, są tańsze w produkcji.

Zęby zagięte powodują większe, ale jednocześnie bardziej nierównomierne spulchnienie gleby, pozostawiają szersze, trudniej zamykające się szczeliny, dlatego zwłaszcza na glebach suchych, trzeba stosować wał, aby uniknąć dalszego przesuszenia gleby. Głębosze z tymi zębami dociążają dobrze tylną napędzaną oś ciągników, więc zaleca się je stosować w gospodarstwach nieposiadających ciągnika z napędem na obie osie. Zaletą tych głęboszy jest większa uniwersalność, która daje możliwość używania ich do innych uprawek gleby. Niekorzystną ich cechą jest to, że wyciągają kamienie z podglebia. Niektóre konstrukcje głęboszy pozwalają także na wykonanie zabiegu drenowania. W przypadku drenażu można zainstalować za zębem tzw. kreta w postaci walca lub stożka. Jego zadaniem jest poszerzenie bruzdy wykonanej przez ząb i utworzenie kanału drenarskiego. Dzięki temu uzyskuje się rodzaj sieci drenarskiej, co wydatnie polepsza przemieszczanie się wody w glebie.

Na rynku oferowane są głębosze 1-, 2-, 3-, 5- oraz 7-elementowe, o rozstawie elementów roboczych od 300 do 1600 mm. Masa tych urządzeń wynosi od 150 do ponad 1000 kg, a zapotrzebowanie na moc od 25 kW na jeden element roboczy. Na glebach o małym zakamienieniu można używać głęboszy, posiadających system zabezpieczający zęby przed kamieniami w postaci ścinanej śruby, a na zakamienionych wyłącznie głębosze z automatycznym system przeciążeniowy typu non stop np. za pomocą sprężyny piórowej. Wśród krajowych producentów głęboszy np. Unia Group oferuje modele z serii Kret i Kret Plow, gdzie liczba elementów roboczych, w zależności od szerokości roboczej, wynosi od 3 do 8. PP-H „Żukowo” produkuje głębsze 1-5-elementowe o rozstawie 160, 80 i 75 cm, które osiągają 80 cm głębokości roboczej. Firma Mandam oferuje sprzęt oznaczony symbolem MG, który ma od 2 do 5 elementów roboczych, a szerokość robocza wynosi od 1,5 do 3,0 m (tabela).

Niektóre firmy zagraniczne produkują głębosze z elementami aktywnymi (napędzany może być lemiesz lub wibrujący „kret”) napędzanymi od wałka przekaźnika mocy ciągnika. Rozwiązania te mają na celu zwiększenie skuteczności spulchnienia, utrwalenie efektów drenarskich czy zmniejszenie oporów roboczych. Jednak konstrukcje takie są bardziej złożone i znacznie droższe. Sprzęt importowany oferują np. firmy: Gregoire-Besson, Lemken, Kverneland.

Podczas głęboszowania gleby należy uwzględnić m.in.:

*używając po raz pierwszy głębosza na danym polu należy ustawić głębokość jego pracy o około 15 cm głębiej niż dotychczas wykonywano orkę. Następne pogłębianie na tym samym polu należy wykonać po 4 lub 5 latach, wówczas zaleca się zwiększyć głębokość pracy o około 5 cm w porównaniu z pierwszym zabiegiem oraz głęboszować w kierunku prostopadłym do poprzedniego;

*koła tylne ciągnika należy ustawić na maksymalną szerokość, a przednią oś dociążyć poprzez zamontowanie obciążników;

*wprowadzanie głębosza do gleby od początku pola na wymaganą głębokość jest możliwe, ale wiąże się z dużym zapotrzebowaniem mocy i zwiększonym zużyciem ostrzy elementów roboczych;

*efektywne głęboszowanie nie może być przeprowadzone na polu podmokłym lub z płytko ułożonym systemem drenarskim. Podstawowym czynnikiem ograniczającym szkodliwy wpływ ugniatania na stan gleby jest właściwy termin pracy maszyn na polu, przy którym ugniatanie jest najmniejsze, a gęstość gleby bardzo powoli wzrasta.   Podeszwę płużną ograniczają rośliny wysiewane w międzyplonie ścierniskowym.

Tabela 1           Przykłady głęboszy oferowanych na rynku krajowym

Piotr Grudnik