Wieloletnie ugniatanie gleby kołami ciągników i maszyn towarzyszących prowadzi do niekorzystnych zmian jej właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych. Zachodzą one zazwyczaj na głębokości 30-50 cm, a więc poniżej wykonywanych głębokich orek przedzimowych. W następstwie powstaje zbita, nieprzepuszczalna dla powietrza i wody warstwa podglebia, zwana podeszwą płużną.
Powstawanie podeszwy płużnej dotyczy w większym stopniu powierzchni pod śladami kół, często na uwrociach i ścieżkach przejazdowych, gdzie następuje szczególnie duże zagęszczenie podornej warstwy gleby. W wyniku ugniatania zniszczeniu ulega jej struktura i pożądane dla prawidłowej wegetacji roślin, stosunki powietrzno-wodne. Brak powietrza (tlenu) dla systemu korzeniowego roślin i mikroflory glebowej (także dżdżownic), jak też występujący często okresowy nadmiar lub niedobór wilgoci, skutkuje spadkiem plonów i ich jakości.
Rośliny wrażliwe na ugniecenie gleby
Szczególnie wrażliwe na podeszwę płużną są rośliny głęboko korzeniące się, a więc okopowe korzeniowe, w tym warzywa, bobowate drobno- i grubonasienne, rzepak i wiele innych. Korzeń nie jest w stanie przebić się przez zagęszczoną warstwę gleby, w wyniku czego następuje poziome ich rozrastanie, zaś w przypadku okopowych korzeniowych rozwidlanie, co obniża ich jakość.
W mniejszym stopniu na zbitą warstwę gleby, reagują płycej korzeniące się rośliny zbożowe. Na tworzenie podeszwy płużnej duży wpływ wywiera także coroczna orka, wykonywana na zbliżoną głębokość, dlatego wskazana byłaby co kilka lat głębsza orka przedzimowa (nawet do 35-40 cm), spulchniająca także zbite podglebie. Poza tym regulacji wymagają gleby, na których zbyt długo utrzymuje się na powierzchni woda (po większych opadach lub topniejącym śniegu).
Pozbyć się podeszwy płużnej
W celu spulchnienia zbitego podglebia może być użyty pług dłutowy, zalecany w uprawie bezorkowej, pracujący na głębokości do 60 cm. Jednak najczęściej zalecany jest głębosz, również pracujący na podobnej głębokości (40–60 cm).
Innym praktycznym rozwiązaniem jest zmniejszanie liczby przejazdów na polu, m.in. poprzez stosowanie agregatów wieloczynnościowych, poza tym szerokich opon i kół bliźniaczych, a także obniżenie ciśnienia w ogumieniu.
Do znacznego zagęszczenia gleby dochodzi m.in. podczas zbioru buraków cukrowych i innych okopowych, wykonywanych późną jesienią, kiedy gleby są często zbyt wilgotne i łatwiej ulegają zagęszczeniu w wyniku nacisku pracujących ciężkich maszyn, np. kombajnów.
Zabieg głęboszowania – cel i termin
Głęboszowanie jest zabiegiem agromelioracyjnym, wykonywanym na różnych glebach, choć głównie ciężkich (zlewnych). Zabieg ten nie zawsze jest doceniany przez rolników, gdyż jego wykonanie wiąże się z dużym nakładem energii, a przy tym nie od razu uzyskuje się oczekiwane rezultaty. Zazwyczaj efekt w przyroście plonów, następuje po dwóch i w kolejnych latach od wykonania zabiegu.
W uprawie gleb ciężkich głęboszowanie zaleca się co 5 lat, natomiast na lżejszych co 3-4 lata. Należy przy tym mieć na uwadze fakt, iż głęboszowanie gleb lekkich może przynieść negatywne skutki, bowiem mogą nastąpić wówczas duże straty wody opadowej, co przy słabym podsiąku z głębszych warstw, zakłóca gospodarkę wodną gleby i roślin.
Głęboszowanie polega na przeciąganiu w glebie dłut (zwanych też łapami lub zębami), na głębokości 40-60 cm. Efektem tego jest skruszenie zbitych warstw gleby w otoczeniu przejścia dłuta. Dzięki temu następuje: przerwanie nieprzepuszczalnych warstw podglebia, ułatwienie dostępu powietrza oraz łatwiejszy przesiąk i odpływ nadmiaru wody.
Głębosz wymaga dużej siły uciągu, dlatego zabieg ten zaleca się, gdy gleba jest w miarę wilgotna, bowiem wówczas stopień spulchnienia jest najlepszy i dłużej się utrzymuje. Zwykle wykonywany jest w okresie pożniwnym (VIII- IX), choć może być też później (X-XI).
Optymalna prędkość zabiegu głęboszowania
Głęboszowanie gleb zbyt suchych zwiększa nakłady energetyczne, zaś w przypadku zbyt mokrych jest mało efektywne (krótkotrwałe), gdyż prowadzi do niewielkiego napowietrzenia i rozluźnienia podglebia. Im mniejsza jest głębokość spulchnienia, tym mniejszy nakład energii, lecz jednocześnie wykonywany zabieg może nie dać oczekiwanych rezultatów. Chodzi bowiem o to by na całej głębokości rozluźnić zagęszczoną strefę podglebia. Oczywiście na polach drenowanych głębokość spulchniania powinna być mniejsza, dostosowana do zalegających w podłożu drenów, by dłuta głębosza nie uszkodziły ich.
Poza tym głęboszowanie w tym przypadku najlepiej wykonać w poprzek do systemu układanych drenów, co przy wąskich polach nie zawsze jest możliwe i uzasadnione z ekonomicznego punktu widzenia.
Głębosz jest prostym narzędziem – na stalowej ramie zamocowane są sztywne, mocne łapy (od 1 do 8, choć zazwyczaj od 3 do 5) o długości 40-80 cm, zakończone dłutami, zaopatrzone też często w skrzydełka. Niekiedy głębosz zagregatowany jest z wałem strunowym. Optymalna prędkość zabiegu głęboszowania wynosi 6-8 km/h. Przy szybszej jeździe wzrasta opór gleby, co zwiększa nakłady energetyczne, z kolei przy wolniejszej zmniejsza się możliwość kruszenia głęboszowanej warstwy gleby, a więc pogarsza jakość zabiegu.
