Problemem w rozrodzie wysoko wydajnego bydła mlecznego jest zamieralność zarodków. Stan ten objawia się regularnym powtarzaniem przez krowę rui (co ok. 20-21 dni), przy niewidocznych objawach patologicznych. Generuje spore straty finansowe w produkcji zarówno bydła mlecznego jak i mięsnego.
Śmierć zarodka, to w dużym uproszczeniu, zamieranie zapłodnionych komórek jajowych w różnych fazach ich rozwoju. Ma miejsce od inseminacji do 40-45 dnia po zapłodnieniu. Wskaźnik zapłodnienia dla jałówek i krów mlecznych wynosi dziś ok. 90-100%, natomiast wskaźnik wycieleń to ok. 55%, co wskazuje na śmiertelność zarodkową i płodową rzędu 35-45%. Stosunkowo niewiele zarodków zamiera przed 8 dniem ciąży (w fazie blastocysty). Szacuje się, że 70-80% wszystkich strat zarodków ma miejsce między 8 a 16 dniem po zapłodnieniu – podczas rozpoznawania ciąży przez organizm krowy, kolejne 10% między 16 a 42 dniem, w okresie tworzenia się błon płodowych. Dalsze 5-8% strat ma miejsce po 42 dniu ciąży, kiedy implantacja zarodka jest zakończona. Straty ciąży do 24 dnia po inseminacji określane są wczesną śmiertelnością zarodkową, zaś między 24-42 dniem po inseminacji – późną śmiertelnością zarodkową. Po 42 dniu ciąży – mówimy o poronieniach. Dlaczego zarodki zamierają?
Istnieje wiele przyczyn zamieralności zarodkowej. Najczęściej wymieniane są zaburzenia hormonalne, niewłaściwy skład wydzieliny macicznej, czynniki zapalne i zakaźne (Neosporacaninum, BVD, BHV-1, Listeria spp., Bacillus sp, grzyby), defekty gamet, stres cieplny, niedostosowane do potrzeb produkcyjnych żywienie, podeszły wiek zwierzęcia, wysoki poziom genetyczny buhaja oraz termin inseminacji po wycieleniu. Stresy środowiskowe, takie jak ekstremalne temperatury, transport, nagłe zmiany żywienia, pośrednio wpływają na obniżenie poziomu progesteronu we krwi. Mimo prowadzenia licznych badań w tym kierunku, sądzi się, że około 70% przyczyn zamierania zarodków nadal nie jest poznane.
Szereg autorów podkreśla zależność wskaźnika zamieralności zarodków od pory roku oraz stanu fizjologicznego krowy. Najwyższą śmiertelność zarodków obserwuje się u krów w laktacji w sezonie letnim, a najmniejszą u jałówek i krów zasuszonych w okresie zimowym.
Osiągnięte na drodze postępu hodowlanego zmiany w wydajności mlecznej krów przesunęły wykorzystanie energii paszy na produkcję mleka, osłabiając procesy sterujące zdrowiem i rozrodem krów. Duża część zarodków uzyskanych od krów wysoko produkcyjnych jest złej jakości lub opóźniona w rozwoju. Krowy wysokomleczne w większym stopniu narażone są na stratę ciąży w późnym okresie rozwoju zarodkowego.
Wpływ na rozwój zarodków ma również kondycja krowy. Niedobory energetyczne prowadzą do obniżenia sekrecji progesteronu, opóźnienia dojrzewania pęcherzyków jajnikowych, wydłużenia okresu od wycielenia do pierwszej rui. Utrata kondycji tuż po porodzie, niekorzystnie wpływa na rozwój zarodka i płodu.
Również nadmiar dostarczanej energii w dawce może doprowadzać do zwiększonej śmiertelności zarodków. Podwyższony poziom białka w żwaczu zwiększa stężenie mocznika we krwi, co skutkuje zakwaszeniem środowiska macicy, pogarsza jakość oocytów i szkodliwie wpływa na rozwój zarodka.
Jedną z najważniejszych przyczyn zamierania zarodków jest brak synchronizacji między zarodkiem a matką. U wysokowydajnych krów mlecznych w następstwie dużego spożycia paszy i zwiększonego przepływu krwi przez wątrobę, poziom progesteronu jest obniżony. Prowadzi to do reakcji immunologicznej macicy przeciwko zarodkowi. Taki stan może prowadzić do nieprawidłowego sygnalizowania przez zarodek swojej obecności.
Inną z przyczyn wysokiej zamieralności zarodków jest obecność przeciwciał matki skierowanych przeciwko antygenom zarodka. Jest on traktowany jako ciało obce. Aby przetrwać w macicy musi wytworzyć szereg mechanizmów obronnych przed układem odpornościowym matki. Z kolei, głównymi wadami plemników prowadzącymi do śmierci zarodków są nieprawidłowości chromosomalne. Gamety złej jakości oraz zaburzenia podczas zapłodnienia prowadzą do powstania zarodków z wadami morfologicznymi lub genetycznymi.
Rozpoznawanie zamieralności zarodkowej jest trudne. Nie ma metody potwierdzającej przypuszczenia kliniczne. Metodą pośrednią jest obserwacja rui po inseminacji. Metoda ta jest jednak mało dokładna. Bardzo przydatną metodą w diagnozowaniu zamierania zarodków jest USG. Pozwala ona ponadto kontrolować rozwój zarodka. Powszechną jest też metoda oznaczania progesteronu w mleku lub krwi (RIA).
Prawie 65% przypadków zamierania zarodków u bydła ma miejsce między 6 a 18 dniem ciąży. Największy wpływ na zamieralność zarodków mają predyspozycje genetyczne, stan zdrowia, żywienie oraz liczba potomstwa uzyskana od krowy. Jak na razie, brak jest postępowania weterynaryjnego bądź terapii hormonalnej, pozwalających zmniejszyć skalę problemu.
prof. dr hab. Tadeusz Barowicz
Instytut Zootechniki-PIB w Krakowie
