Szkodniki wielożerne, zwane również glebowymi, to grupa owadów, których główne uszkodzenia powodują ich stadia larwalne na podziemnych częściach młodych roślin. Na większości upraw rolniczych największe znaczenie gospodarcze mają rolnice, pędraki, drutowce oraz lenie. W ostatnich latach sprzyjają im zmiany klimatu oraz uproszczenia agrotechniki, a także ograniczenia w stosowaniu insektycydowych zapraw nasiennych, które ograniczają szkodniki w pierwszych fazach wzrostu roślin.
Rolnice to średniej wielkości motyle o szaro-brunatnej pierwszej parze skrzydeł z różnym wzorem w zależności od gatunku. W krajowych agrocenozach występuje ich ponad 60, ale najbardziej pospolite to: zbożówka, czopówka, gwoździówka i panewka). Pojawiają się pod koniec maja i w czerwcu – w ciągu sezonu wegetacyjnego obserwuje się dwa szczytowe okresy ich nasilenia w czerwcu oraz w sierpniu. Najbardziej aktywne są wieczorem i w nocy, kiedy samice składają jaja u podstawy roślin lub na chwastach w pobliżu roślin uprawnych. Młodsze stadia gąsienic żerują na nadziemnych częściach roślin, z kolei starsze (po 3 wylinkach) najczęściej pod powierzchnią gleby na kiełkujących nasionach, korzeniach i szyjce korzeniowej. Starsze gąsienice często też wciągają w całości młode siewki roślin do wydrążonych w ziemi norek i tam je zjadają, a w nocy lub pochmurne dni wychodzą na powierzchnię i żerują na nadziemnych częściach roślin.
Charakterystycznym objawem masowego występowania gąsienic rolnic są placowe ubytki zasiewów, zwykle największe przy brzegach plantacji. Jedną z przyczyn masowych pojawów rolnic są migracje motyli na znaczne odległości w poszukiwaniu roślin pokarmowych. Cykl rozwojowy rolnic trwa cały rok, ale typowe są ich cykliczne gradacje zależne przede wszystkim od warunków pogodowych, głównie temperatury, która przyspiesza rozwój rolnic. Dlatego w sprzyjających latach w niektórych rejonach mogą pojawiać się dwa pokolenia tego szkodnika. W niektórych latach na uprawach rzepaku i wcześnie wysianych zbóż ozimych stwierdzano nawet kilkadziesiąt gąsienic na m2, a powstałe straty skutkowały koniecznością likwidacji całych plantacji.
Pędraki to larwy chrząszczy z rodziny poświętnikowatych. Wśród nich znajdują się pospolite gatunki, jak chrabąszcz majowy, chrabąszcz kasztanowiec, guniak czerwczyk i ogrodnica niszczylistka. W zależności od gatunku rozwój jednego pokolenia trwa od 1 roku do 5 lat i kończy się masowym wylotem chrząszczy (tzw. rójką), która podobnie jak u rolnic ma charakter gradacyjny.
Dorosłe chrząszcze żerują na nadziemnych częściach roślin, najczęściej liściach drzew i krzewów, choć można je również spotkać żerujące na roślinach uprawnych. O wiele bardziej szkodliwe są kremowo-białe, nieco wygięte pędraki, które do momentu przepoczwarczenia rozwijają się wyłącznie w glebie. Młode pędraki początkowo odżywiają się resztkami roślinnymi i drobnymi korzeniami. W kolejnych latach stanowią już dużo większe zagrożenie dla roślin uprawnych, uszkadzając podziemne części pędów, korzenie, siewki i młode rośliny. Największe szkody wyrządzają wyrośnięte larwy w trzecim roku rozwoju.
Drutowce – czyli larwy chrząszczy sprężykowatych z wyglądu przypominają kawałek miedzianego drutu. Natomiast osobniki dorosłe mają wydłużone ciało i w zależności od gatunku różną długość i zabarwienie (zwykle szare, brązowe lub czarne) i odżywiają się pyłkiem i nektarem.
Drutowce występują powszechnie w różnych środowiskach: polach uprawnych, łąkach, nieużytkach i lasach. W zależności od gatunku, rozwój larwy w glebie trwa od 2 do 5 lat. Preferują gleby wilgotne o dużej zawartości próchnicy, w których odżywiają się substancjami organicznymi w glebie oraz rozkładającymi się szczątkami roślin i zwierząt. Żywe rośliny są atakowane wtedy, kiedy jest zbyt sucho bądź w ziemi jest zbyt mało substancji organicznych. Największe szkody powodują larwy od 3 roku rozwoju. Najbardziej aktywne są w okresie wiosny i jesieni. Żerują na kiełkujących nasionach i podgryzają młode siewki. Na starszych roślinach uszkadzają system korzeniowy i podstawę pędu, co najczęściej skutkuje ich zamieraniem.
Wśród leni najbardziej pospolite w Polsce są dwa gatunki – leń ogrodowy i pojawiający się w kwietniu leń marcowy. Są to ociężale latające muchówki o nieco owłosionym ciele, odżywiające się pyłkiem i nektarem kwiatów. W okresie składania jaj samice zwabia zapach obornika i kompostu, dlatego larwy leni najliczniej występują na glebach wilgotnych i zasobniejszych w substancję organiczną.
Larwy są ziemisto ubarwione, beznogie, z charakterystycznymi czterema wyrostkami na końcu ciała. Młodsze stadia początkowo odżywiają się materią organiczną zawartą w glebie, z kolei starsze żerują na kiełkujących nasionach, korzeniach, szyjkach korzeniowych i bulwach. Intensywnie żerują w okresie jesieni i wiosny tuż pod powierzchnią gleby i dobrze znoszą okresy chłodu. Są jednak wrażliwe na przesuszenie, dlatego żerują na powierzchni tylko w wilgotne noce. Lenie rozwijają jedno pokolenie w ciągu roku, a sprzyjają im długie, ciepłe i wilgotne jesienie, łagodne zimy i ciepłe wiosny.
Zabiegi agrotechniczne wykonywane przed siewem i po zbiorach wykazują dużą skuteczność w ograniczaniu szkodników glebowych i są zgodne z założeniami ochrony integrowanej, która zakłada w pierwszej kolejności wykorzystywanie metod o charakterze niechemicznym. Zabiegi agrotechniczne (szczególnie głęboka orka) powodują wydobywanie szkodników glebowych na powierzchnię, gdzie giną od urazów mechanicznych, przesuszenia lub są zjadane przez ptaki i pożyteczne owady drapieżne. Istotny jest również odpowiedni płodozmian, a także izolacja przestrzenna od ugorów oraz upraw okopowych i wieloletnich, podmokłych łąk, parków, a także ograniczanie zachwaszczenia. Obecność szkodników glebowych na plantacji pozwalają stwierdzić przedsiewne lustracje za pomocą odkrywek i przesianiu gleby w liczbie co najmniej 32 na 1 ha, a także pułapki przynętowe w postaci przekrojonych bulw ziemniaka umieszczonych w glebie na głębokości około 10 cm. W ustaleniu lotów rolnic pomocne mogą być samołówki, a bieżące informacje z ich monitoringu zamieszczane są m.in. na Platformie Sygnalizacji Agrofagów (www.agrofagi.com.pl). Na terenach, na których masowo występują larwy leni zaleca się ograniczanie nawożenia organicznego. Niektóre rośliny, jak np. gryka odstraszają pędraki.
W chemicznej ochronie upraw przed szkodnikami glebowymi największą skuteczność wykazują zaprawy nasienne i granulaty stosowane w trakcie siewu. Chronią one rośliny w okresie wschodów (maksymalnie do fazy 5 liści właściwych), kiedy nawet niewielkie uszkodzenie rośliny ma bardzo duży wpływ na jej dalszy rozwój. Ograniczają także liczbę późniejszych insektycydowych zabiegów nalistnych, które oprócz substancji czynnych działających układowo w roślinie w niewielkim stopniu ograniczają szkodniki glebowe. Do niedawna do zwalczania szkodników glebowych powszechnie stosowane były insektycydy zawierające chloropiryfos o dodatkowym działaniu gazowym, jednak z uwagi na wysoką szkodliwość dla środowiska środki fosforoorganiczne zostały wycofane. Aktualnie zarejestrowaną zaprawą jest zaprawa Force 20 CS zawierająca teflutrynę i zwalczająca drutowce i pędraki w uprawie buraka cukrowego i pastewnego oraz drutowce w kukurydzy. W uprawie ziemniaka i rzepaku jarego przeciwko drutowcom zarejestrowany jest granulat Belem 0,8 MG do stosowaniu podczas siewu lub sadzenia zawierający cypermetrynę. Z kolei w rzepaku ozimym zarejestrowane są trzy zaprawy nasienne (w tym jedna insektycydowo-fungicydowa na zasadzie „derogacji” do 28 września) ograniczające inne szkodniki niż glebowe, ale jedną z zalet stosowania zapraw jest to, że właściwie zastosowane pośrednio ograniczają również inne szkodniki niż wymienione w etykiecie.
Dr inż. Przemysław Strażyński
IOR–PIB w Poznaniu
