Szkodniki to grupa agrofagów o istotnym znaczeniu gospodarczym w uprawie rzepaku. Tymczasem Komisja Europejska planuje znaczne ograniczenia w stosowaniu ochrony chemicznej. Czy przy założeniach Zielonego Ładu będzie jeszcze można skutecznie chronić rzepak przed szkodnikami?
Ochrona upraw w Zielonym Ładzie
Komisja Europejska w ramach Zielonego Ładu przyjęła dwie kluczowe strategie. Określono w nich m.in., że stosowanie środków ochrony roślin w ciągu dziesięciu lat powinno zostać zmniejszone o 50 proc. Takie podejście jest niezrozumiałe i krzywdzące dla państw, które zużywają relatywnie mniej substancji czynnych (s.cz.) w porównaniu do średniej unijnej. Dlatego w poszczególnych krajach członkowskich opracowywane są nowe przepisy wykonawcze dokładnie określające wymagania dla producentów w zakresie ochrony chemicznej. Jest to logiczne rozwiązanie, ponieważ musi uwzględniać aktualne średnie zużycie s.cz. w Unii Europejskiej (3,0 kg s.cz./ha) na tle konkretnych państw – w przypadku Polski jest to 2,12 kg s.cz./ha, a w uprawach rolniczych 0,54 kg.
W uprawach rolniczych w Polsce insektycydów zużywa się zdecydowanie mniej niż herbicydów i fungicydów, dlatego możliwości ograniczania ich stosowania są najmniejsze, a w niektórych przypadkach wręcz bezzasadne z uwagi na znaczne lub nawet całkowite pozbawienie ochrony tych upraw przed ważnymi gospodarczo szkodnikami.
Duży nacisk kładzie się na metody niechemiczne: agrotechniczne, biologiczne i hodowlane. Jednak ze względów ekonomicznych coraz powszechniej stosuje się uproszczenia uprawy, biopreparatów jest zdecydowanie za mało i są drogie oraz wymagają większej precyzji w stosowaniu.
Sukcesywnie pojawiają się nowe odmiany o zwiększonej odporności i tolerancji na agrofagi, a także stresy środowiskowe. Te metody mają jednak charakter wspomagający zwalczanie – szczególnie w przypadku głównych upraw jak rzepak, które przez cały okres wegetacji może być atakowane przez kilkanaście ważnych gospodarczo gatunków szkodników. W istotny sposób wpływają na ich ograniczanie, ale ochrona rzepaku wymaga chemicznego zwalczania w celu pozyskania odpowiednich plonów dobrej jakości.
Odpowiedzią na wcześniejsze projekty rozporządzeń KE są tzw. ekoschematy na rzecz klimatu, środowiska i dobrostanu zwierząt, które zawarte są w zatwierdzonym 31 sierpnia 2022 r. Polskim Planie Strategicznym dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023–2027.
Od 1 stycznia 2014 r. we wszystkich państwach UE istnieje obowiązek stosowania integrowanej ochrony roślin, która obejmuje wykorzystanie wszystkich metod i sposobów (z pierwszeństwem nie chemicznych) ograniczających zagrożenia powodowane przez agrofagi, w tym szkodniki rzepaku.
Stosowanie ochrony integrowanej pozwala ograniczyć stosowanie chemicznych środków ochrony roślin do niezbędnego minimum i w ten sposób ograniczyć presję na środowisko naturalne oraz chronić bioróżnorodność środowiska rolniczego. Pozwala tym samym na produkcję surowców spełniających wysokie wymagania bezpieczeństwa zdrowotnego i jakościowego.
Dlatego WRP będzie wspierała wszystkie działania, które będą służyły wykorzystaniu w praktyce integrowanej ochrony roślin. W tym celu 25 proc. wszystkich dopłat, które będą realizowane w ramach WPR musi być związane z różnymi ekoschematami. Plantatorzy rzepaku ozimego mogą wykorzystać dopłaty, które głównie związane są z takimi ekoschematami, jak Integrowana Produkcja Roślin, rolnictwo węglowe i biologiczna ochrona roślin
Ochrona w ramach Integrowanej Produkcji Roślin
Ochrona rzepaku ozimego przed szkodnikami powinna być wspierana w największym stopniu w ramach Integrowanej Produkcji Roślin (IPR). Na certyfikowanych plantacjach, które są prowadzone zgodnie z metodyką wg systemu IPR szkodniki należy zwalczać z wykorzystaniem wszystkich metod nie chemicznych, natomiast chemiczne środki ochrony roślin (ś.o.r) mogą być stosowane dopiero po przekroczeniu progu ekonomicznej szkodliwości, ale z wykorzystaniem preparatów bezpiecznych dla zapylaczy i organizmów pożytecznych.
Obligatoryjne jest także zastosowanie metody biologicznej. Wg GIORiN w Polsce IPR dotyczy obecnie około 100 ha upraw rzepaku ozimego.
Najważniejszą przyczyną znikomego do tej pory zainteresowania IPR przez plantatorów rzepaku jest zbyt niskie dofinansowanie, które powinno wspierać i pokrywać wszystkie koszty związane ze zwiększonymi wymaganiami. Od 1 stycznia 2023 r. w ramach ekoschematu IPR dofinansowanie będzie dotyczyło każdego hektara uprawy i osiągnie wartość od 214,72 do 398,76 Euro/ha w ciągu roku.
MRiRW podało również, że powierzchnia dofinansowania będzie wynosiła około 30 tys. ha/rok i będzie istniała możliwość zwiększenia tego areału (organizacje producentów postulują, żeby było to aż 5 mln ha).
W Polsce większość plantatorów rzepaku ozimego już obecnie spełnia większość wymagań, które dotyczą IPR. Certyfikację IPR w Polsce nadzoruje GIORiN, który z kolei upoważnia jednostki mogące kontrolować plantacje, czy spełniają wszystkie wymagania związane z IPR.
Biologiczna ochrona roślin
Biologiczna ochrona roślin, to ekoschemat, który aktualnie znajduje małe zastosowanie na plantacjach rzepaku, gdyż preparaty biologiczne są kilkukrotnie droższe od środków chemicznych i wymagają większej precyzji w stosowaniu. Wymagają także większej wiedzy od użytkownika w zakresie optymalnych warunków pogodowych, sposobów aplikacji (często kosztownych) i terminów stosowania (na konkretne stadia rozwojowe szkodników). Na chwile obecną jest ich zdecydowanie zbyt mało – stanowią około 2 proc. wszystkich ś.o.r., w tym jest tylko kilka bioinsektycydów.
Jedną z przyczyn niskiego zastosowania metod biologicznych w polowej uprawie roślin jest niejednokrotnie niezadowalająca skuteczność działania na agrofagi, wynikająca najczęściej z niewłaściwych i często zmiennych warunków termiczno-wilgotnościowych panujących w Polsce.
W ramach ekoschematu planowane jest dofinansowanie w wysokości 89,89 Euro/ha, co prawdopodobnie nie zwiększy zainteresowania plantatorów rzepaku stosowaniem środków biologicznych. Z kolei maksymalna powierzchnia dopłat to 5000 ha/rok, a organizacje producenckie postulują jej zwiększenie do około 1 mln ha. Aktualnie w 10 państwach UE realizowane są z budżetów krajowych dopłaty, które osiągają 50 proc. kosztów zakupu i stosowania preparatów biologicznych, co wpłynęło to na znaczny wzrost zainteresowania wykorzystaniem metod biologicznych w zwalczaniu szkodników rzepaku.
Ekoschemat rolnictwo węglowe w uprawie rzepaku
Rolnictwo węglowe stanowi ekoschemat, który w części może być wykorzystany przez plantatorów rzepaku ozimego. W ramach tego ekoschematu przewidziano dofinansowanie działań w systemie punktowym na każdy hektar. Na zmiany zagrożeń rzepaku przez szkodniki mogą wpływać następujące działania, które są związane z ekoschematem – rolnictwo węglowe: uproszczone systemy uprawy, międzyplony ozime i wsiewki śródplonowe, zróżnicowana struktura upraw, opracowanie i przestrzeganie planu nawożenia, wymieszanie słomy z glebą oraz stosowanie płynnych nawozów naturalnych w sposób nie rozbryzgowy.
Wytyczne do poprawki
Niektóre z zawartych w ekoschematach wytycznych nadal są dyskusyjne i w dalszym ciągu są analizowane na poziomie poszczególnych państw. 22 czerwca 2022 r. KE opublikowała projekt rozporządzenia, które wprowadza zakaz stosowania wszystkich ś.o.r. (w tym preparatów biologicznych) na obszarach wrażliwych, w tym obszarów Natura 2000, która obejmuje ponad 20 proc. powierzchni Polski. Takie podejście całkowicie uniemożliwi uprawę rzepaku z uwagi na bardzo dużą liczbę agrofagów (w tym szkodników) zagrażających roślinom przez cały okres wegetacji (czyli prawie 11 miesięcy).
Problemem dla producentów mogą być również wymagania związane z nadmierną biurokracją czy obowiązkiem elektronicznej ewidencji stosowania ś.o.r. Praktycy obawiają się, czy dadzą radę zrealizować wszystkie wymagania w ramach danego ekoschematu, a także obciążenia gospodarstw większymi kosztami, których mogą nie pokryć przewidywane dopłaty. Muszą też zostać określone możliwości i zasady łączenia ekoschematów. Wskazane jest też wprowadzenie okresu przejściowego z możliwością redukcji ryzyka w zakresie wypełniania założeń ekoschematów.
