Ochrona większości upraw obecnie nie może obyć się bez chemii pomimo ciągłego doskonalenia metod nie chemicznych tj. agrotechnicznych, biologicznych i hodowlanych. Żeby jednak zabieg ograniczania szkodników był efektywny i maksymalnie bezpieczny dla środowiska, musi zostać spełnionych kilka podstawowych warunków.
W ochronie integrowanej stosowanie chemicznych zabiegów zwalczania agrofagów (w tym szkodników) jest działaniem ostatecznym, jednak najczęściej koniecznym. Żeby były one precyzyjne i skuteczne, niezbędna jest wiedza z zakresu morfologii szkodników, terminów ich występowania na plantacji oraz sposobów monitorowania ich liczebności i powodowanych uszkodzeń. Zdarzają się często sytuacje, że odławiane są owady, które nie są szkodnikami i na plantacji znalazły się przypadkiem. W tym celu przydatne są wszelkiego rodzaju poradniki, metodyki, atlasy czy choćby artykuły popularno-naukowej pojawiające się na bieżąco w prasie branżowej.
Monitoring i sygnalizacja szkodników
Systematyczna, ciągła obserwacja ułatwia ocenę aktualnej sytuacji na polu, a w razie konieczności pozwala na szybką reakcję. Na podstawie monitoringu podejmuje się decyzje co do zasadności (przekroczone progi szkodliwości), terminu i sposobu ograniczania populacji agrofagów. Warto również monitorować uprawę po zabiegu zwalczania, w celu określenia jego skuteczności.
Aktualnie opracowano szereg metod monitorowania plantacji – od najprostszych (bezpośrednia lustracja, żółte naczynia, tablice lepowe, pułapki feromonowe i przynętowe, czerpakowanie) do wymagających odpowiednich narzędzi (pułapki świetlne, mikroskop).
Znajomość elementów biologii danego szkodnika pozwoli w miarę precyzyjnie przewidzieć jego pojaw i nasilenie liczebności w danej fazie wzrostu i rozwoju rośliny. Kluczową rolę w rozwoju owadów odgrywają jednak warunki pogodowe (głównie temperatura i opady), dlatego nie w każdym sezonie te terminy będą takie same. Przy ustalaniu optymalnego terminu zwalczania szkodników konieczna jest także znajomość progów ekonomicznej szkodliwości – o ile są opracowane dla konkretnego szkodnika na danej uprawie.
Dostępne są także narzędzia informatyczne wymagające jedynie wprowadzenia danych. Systemy wspomagania decyzji wpływają na zminimalizowanie zużycia środków ochrony roślin, ograniczają nakład pracy i zwiększają wydajność gospodarstw. Pomocnym narzędziem jest również internetowa Platforma Sygnalizacji Agrofagów, zawierająca m.in. metodyki ochrony roślin, poradniki sygnalizatora ochrony, poradniki, broszury, filmy instruktażowe oraz zamieszczane na bieżąco komunikaty z różnych punktów w kraju o nasileniu danego gatunku szkodnika.
Wybór insektycydu
Po stwierdzeniu zagrożenia kolejnym krokiem jest ustalenie strategii zwalczania, czyli w pierwszej kolejności wybór właściwego insektycydu. Głównym celem przy stosowaniu insektycydów (jak i innych środków ochrony roślin) jest osiągnięcie maksymalnej skuteczności przy zachowaniu wymaganego bezpieczeństwa dla ludzi, zwierząt i środowiska.
Stosować można jedynie takie, które są aktualnie dopuszczone do obrotu na podstawie zezwoleń lub pozwoleń na handel równoległy przez MRiRW i pochodzą z legalnego źródła. Należy zwrócić uwagę na selektywność danego insektycydu oraz jego oddziaływanie na pszczoły i inne zapylacze. Na plantacjach, na których pszczoły mają pożytek konieczne jest przeprowadzenie zabiegów w godzinach wieczornych po zakończonym oblocie.
Narastającym problemem jest wzrost odporności niektórych szkodników na wybrane substancje czynne insektycydów. Żeby przeciwdziałać temu zjawisku należy w sposób przemienny stosować insektycydy z różnych grup chemicznych, które charakteryzują się innym mechanizmem działania. Niestety wraz z nowymi założeniami Komisji Europejskiej, która planuje znacznie ograniczyć substancje czynne takie działania stają się coraz trudniejsze.
Przy doborze dawki trzeba kierować się zaleceniami producenta danego insektycydu zawartymi w etykiecie. Jest to wynikiem przeprowadzonych wielu badań laboratoryjnych i polowych. W uzasadnionych przypadkach dopuszczalne jest zastosowanie niższych dawek niż zalecane (w żadnym wypadku wyższych). Jest to decyzja indywidualna oparta na wiedzy, obserwacji stanu na plantacji i własnym doświadczeniu, ponieważ takie działanie może m.in. prowadzić do wykształcania odporności szkodników.
Ochrona insektycydowa to także stosowanie zapraw nasiennych. Przyszłością są zaprawy wieloskładnikowe w nowoczesnych formulacjach. Skuteczność działania zapraw nasiennych zależy od jej rodzaju, dokładności pokrycia nasion oraz od przebiegu warunków agrometeorologicznych, od których zależy nasilenie występowania szkodników, a także tempo przyrostu masy roślinnej.
Skuteczność działania zapraw nasiennych to także czas oddziaływania na szkodniki – zwykle chronią one skutecznie rośliny do fazy 3–5 liści. Jednak asortyment aktualnie dopuszczonych do stosowania insektycydowych zapraw nasiennych obecnie jest niewystarczający.
Warunki dla oprysku
O skuteczności przeprowadzonego zabiegu opryskiwania insektycydem w dużym stopniu decydują warunki pogodowe – szczególnie temperatura i opady. Insektycydy należące do poszczególnych grup chemicznych wykazują najwyższą skuteczność w odpowiednim zakresie temperatur. Te informacje znajdują się w etykietach poszczególnych insektycydów. Zabieg opryskiwania w trakcie deszczu lub krótko przed jest bezcelowy, ponieważ ciecz szybko zostaje zmyta z powierzchni rośliny lub owada, które zresztą w takich warunkach najczęściej są ukryte pod liśćmi, w pochwach liściowych lub w dolnych partiach roślin.
Z kolei silniejszy wiatr (przekraczający 4 m/s) zniesie część cieczy roboczej poza chronioną plantację, stwarzając ryzyko zatrucia zapylaczy i organizmów pożytecznych bytujących np. na miedzach lub plantacjach sąsiadujących. Warto znać te reguły, by nie ponosić zbędnych kosztów (preparatu, czasu, paliwa) – i co bardzo istotne – nie obciążać środowiska nieskutecznym zabiegiem chemicznym.
Ograniczenia temperaturowe wynikają najczęściej z właściwości fizyko-chemicznych danej substancji czynnej, a pośrednio związane są również z fizjologią roślin i agrofagów oraz z warunkami środowiskowymi. W przypadku każdej substancji czynnej ustalona jest temperatura minimalna, poniżej której jej skuteczność jest mniejsza oraz temperatura maksymalna, powyżej której aplikacja jest niewskazana – głównie z uwagi na szybsze odparowywanie cieczy bądź ryzyko uszkodzenia roślin.
Szczególnie w okresie jesiennym i wczesnowiosennym temperatura może się dynamicznie zmieniać nawet w ciągu doby i rzadko kiedy być „optymalna”, dlatego należy ją kontrolować na własnej plantacji bezpośrednio przed zabiegiem.
Często zabiegi wczesnowiosenne wykonywane są w zbyt niskich temperaturach, z kolei opryski w okresie późniejszym (w miesiącach letnich) – w zbyt wysokich. Najlepszym rozwiązaniem byłoby poczekanie na dogodne warunki. Jednak wegetacja roślin trwa, a agrofagi się rozwijają. Jeżeli więc istnieje konieczność wykonania zabiegu, to należy dobrać środek skutecznie działający np. w niższych temperaturach lub o szerokim zakresie temperatur.
Często się zdarza, że rolnicy wykonują zabiegi zbyt wcześnie w wyniku spiętrzenia prac, bądź sugerując się pracami wykonywanymi na sąsiednich uprawach. Bywa też, że niekorzystne warunki pogodowe utrzymują się przez dłuższy czas i rolnicy „na siłę” przeprowadzają zabiegi ochronne. Takie pochopne działania zwykle nie przynoszą zamierzonego efektu i tylko szkodą środowisku. W praktyce każdy środek ochrony roślin, a przynajmniej zawierający daną substancję czynną powinno się traktować indywidualnie pod kątem stosowania w danym zakresie temperatur.
Technika zabiegu opryskiwania
Efektywność zabiegu opryskiwania w dużym stopniu zależy od techniki wykonania zabiegu sprawnym (posiadającym aktualne badania stanu technicznego) i odpowiednio skalibrowanym sprzętem. Zabieg opryskiwania należy wykonać podczas stabilnej pogody i ze stałą prędkością i ciśnieniu roboczym ustalonym w trakcie kalibracji.
Poza wzrostem efektywności zwalczania takie regulacje mają za zadanie zapobieganie zniesieniu insektycydu na obszary nie będące celem zabiegu, a tym samym eliminację ryzyka zatrucia pszczół, środowiska bądź skażenia płodów pochodzących z upraw sąsiadujących. Taka dokumentacja pozwoli także prześledzić zakres stosowanych substancji czynnych w poprzednich sezonach, co ułatwi podejmowanie decyzji w kolejnych, jak choćby przemienne ich stosowanie w celu ograniczania odporności szkodników.
