Na komórki somatyczne w mleku składają się obumarłe komórki tkanki gruczołowej oraz żywe i obumarłe białe krwinki. Ich zawartość jest czułym miernikiem zdrowotności wymienia oraz jakości mleka.
Mleko od zdrowego zwierzęcia zawiera do 100 tys. takich komórek. Powstają one w wyniku naturalnej regeneracji tkanki wydzielniczej wymienia. Z chwilą jednak wtargnięcia bakterii chorobotwórczych do wymienia, organizm krowy zwalcza zagrożenie produkując białe krwinki. Ich zadaniem jest niszczenie zarazków. Na skutek reakcji obronnej organizmu ma miejsce wzrost elementów komórkowych w mleku.
Zawartość komórek somatycznych w mleku od zdrowej krowy nie jest wartością stałą. Rośnie wraz ze stopniem zaawansowania laktacji, podczas zasuszania, po wycieleniu oraz podczas rui. Pierwsze strugi mleka spływające z zatok strzyków podczas doju zawierają najwięcej komórek, a najmniej w połowie doju. Latem zawartość komórek somatycznych w mleku jest wyższa niż w okresie zimowym. Wzrostu liczby komórek somatycznych trzeba się spodziewać również w związku z występowaniem stanów zapalnych w organizmie (np. chore racice, narządy rodne). Krowy ze zwiększoną ilością komórek somatycznych w mleku produkują mniej mleka. Takie mleko ma zmieniony skład i sprawia trudności w przerobie, a produkty wytworzone z niego są gorszej jakości oraz łatwo się psują.
Hodowcy, których stada są pod kontrolą oceny użytkowości mlecznej otrzymują comiesięczną informację o zawartości komórek somatycznych w mleku każdej krowy. Czytając taki raport należy zwracać uwagę na osobniki w mleku których jest ponad 250 tys. komórek somatycznych w mililitrze. Szczególną uwagą należy otoczyć krowy, u których dwa lub trzy razy w czasie trzech kolejnych kontroli mleczności (nie koniecznie po sobie) poziom komórek przekroczył 250 tys./ml. Krowy takie mogą mieć poważne problemy zdrowotne wymion, nawet jeśli nie występują u nich widoczne objawy zapalne. Również należy dokładnie obserwować krowy u których liczba komórek somatycznych przekroczyła 250 tys./ml tylko podczas ostatniej kontroli. Mogą one same pokonać infekcję lub też może to być początkiem przewlekłych problemów z wymieniem. Od takich krów warto pobrać próbki mleka z każdej ćwiartki, aby określić typ drobnoustrojów wywołujący istniejący stan. Dodatkowo można przeprowadzić test wrażliwości wykrytych szczepów bakterii na antybiotyki. Wzrost liczby komórek somatycznych nie zawsze oznacza zapalenie wymienia na tle zakaźnym. Część zapaleń może być wynikiem niewłaściwie działających aparatów udojowych, popękanych i chropowatych gum strzykowych, urazów mechanicznych wymion itp. Wzrost komórek somatycznych w mleku może też być wynikiem schorzeń metabolicznych (np. kwasica, ketoza).
Niewłaściwe warunki zoohigieniczne jak przeciągi, zbyt duża wilgotność, niewłaściwa wentylacja, zbyt krótkie stanowiska legowiskowe w oborze również mogą przyczyniać się do występowania schorzeń gruczołu mlekowego. Istotnym działaniem w dążeniu do obniżenia liczby komórek somatycznych w mleku jest też przestrzeganie zasad higieny doju i każdorazowy dipping strzyków po udoju. Istotne jest przedzdajanie, czyli usunięcie kilku strug mleka z każdego strzyka przed przystąpieniem do właściwego doju. W nich bowiem znajduje się najwięcej komórek somatycznych.
Codzienna obserwacja stada oraz dbałość o warunki zoohigieniczne w jakim ono przebywa jest sprawą oczywistą. Nie należy łączyć mleka od krów wykazujących podwyższoną ilośc komórek somatycznych z mlekiem zwierząt zdrowych. Krowy, które są przewlekle chore i nie rokują nadziei na wyleczenie – należy bezwzględnie brakować.
Ważne jest też prawidłowe żywienie, gdyż właściwa kondycja i użytkowanie zwiększają odporność krów na infekcję i zapobiegają stanom chorobowym. Niedobór energii i nadmiar białka w dawce pokarmowej mogą być powodem podwyższonej liczby komórek somatycznych w mleku. Ważny jest też nieograniczony dostęp do czystej wody. Podwyższeniu liczby komórek somatycznych sprzyja zbyt dobra kondycja krów i jałówek wskutek obniżenia odporności ogólnej organizmu. Okresy krytyczne dla zdrowotności wymion to pierwsze dwa tygodnie zasuszenia oraz dwa tygodnie okresu okołowycieleniowego. Z tych względów dawkę pokarmową dla krów przed zasuszeniem oraz dla pierwiastek przed wycieleniem trzeba uzupełniać w witaminę E oraz w selen. Wzmacniają one system odpornościowy krów pod warunkiem, że witamina A i inne składniki w paszy będą w odpowiedniej ilości. W stymulacji odporności zwierząt pomocne mogą się okazać specjalistyczne preparaty ziołowe i witaminowo-mineralne zawierające w swoim składzie m. in. selen, cynk, miedź, witaminy E, A oraz karoten. Trzeba pamiętać, że zdrowie wymienia tylko w ok. 10% zależy od genów, a w 90% od środowiska, w którym przebywają krowy. Istotna jest więc rola hodowcy, gdyż od jego decyzji zależy, z jak dużą presją środowiska będzie musiał zmierzyć się organizm krowy.
Autor: prof. dr hab. Tadeusz Barowicz
