Znając skład mleka można wyciągać wnioski dotyczące nie tylko żywienia, ale również stanu zdrowia krów. Produkcja bowiem mleka uwarunkowana jest przepływającą przez gruczoł mlekowy krwią, co oznacza, że jego skład istotnie zależy od składu krwi. Uważa się, że mleko jest „lustrem”, w którym wprawny obserwator dostrzeże wszelkie odchylenia od normy w przebiegu procesów przemiany materii w organizmie krowy.
Obowiązujący w naszym kraju system sprawia, że hodowcy krów otrzymują informacje o składzie i jakości produkowanego mleka z dwóch niezależnych źródeł, tj. z mleczarni, do której dostarczają mleko oraz z kontroli użytkowości prowadzonej przez Polską Federację Hodowców Bydła i Producentów Mleka. Informacje z pierwszego źródła dotyczą zawartości podstawowych składników w mleku oraz jego jakości sanitarnej. Ważne są ze względu na wysokość ceny otrzymywanej za mleko, ale w bardzo małym stopniu przydatne do oceny prawidłowości żywienia oraz stanu zdrowia krów.
Skarbnicą wiedzy o poszczególnych krowach są tabulogramy zwane też raportami wynikowymi (RW), które otrzymują właściciele stad objętych kontrolą użytkowości mlecznej. Najwięcej wiarygodnych informacji uzyskuje się przy prowadzeniu kontroli użytkowości metodą A4, przy której co miesiąc otrzymuje się m.in. informacje dotyczące składu mleka pobieranego do analiz z okresu całej doby, tj. z doju porannego i popołudniowego. W przypadku posiadania większych stad, informacje o wynikach oceny są oferowane w dziesięciu raportach wynikowych: RW-1… RW-10. Znacznie mniej informacji uzyskuje się w otrzymywanych tabulogramach jeśli kontrola użytkowości jest prowadzona metodą AT4, gdzie próbki mleka pobiera się co miesiąc, ale tylko z jednego doju (porannego lub popołudniowego). Wyniki uzyskane przy tej metodzie niestety nie odzwierciedlają całej prawdy, ponieważ zarówno wydajność, jak i skład mleka w znacznym stopniu są uzależnione od pory dnia.
Z tabulogramów RW hodowca, doradca żywieniowy lub lekarz weterynarii są w stanie uzyskać informacje o stanach podklinicznych chorób metabolicznych. Uzyskanie takich informacji umożliwia szybką interwencję w skład dawki pokarmowej, co jest bardzo istotne nie tylko ze względu na wydajność i skład mleka, lecz także z uwagi na stan zdrowia krów, zwłaszcza związany z rozrodem.
Zawartość tłuszczu w mleku zależy od rodzaju skarmianej dawki pokarmowej. Jego prawidłowa wartość w mleku krów rasy PHF powinna wynosić 3,6–4,1%. Wartości niższe niż 3,5% wskazują na kwasicę żwacza, zaś wyższa niż 5% – na ketozę, zwłaszcza u krów w początkowym stadium laktacji. Niższą zawartość tłuszczu obserwuje się przy skarmianiu zbyt dużych ilości pasz treściwych przy jednoczesnym niedoborze pasz objętościowych. O zagrożeniu kwasicą lub ketozą świadczy stosunek zawartości tłuszczu do zawartości białka. Optymalna wartość tego wskaźnika powinna mieścić się w przedziale 1,10–1,18. Jeśli więcej niż 10% krów w stadzie produkuje mleko, w którym wskaźnik ten przekracza wartość 1,5 lub jest mniejszy niż 1,09, powinna hodowcy zapalić się czerwona lampka! Niewłaściwy stosunek zawartości tłuszczu do zawartości białka jest związany ze zmniejszoną wydajnością mleka oraz z możliwością występowania kwasicy żwacza oraz pogorszeniem wskaźników rozrodu.
Zawartość białka w mleku podlega w mniejszym stopniu wahaniom w porównaniu z tłuszczem; u krów rasy PHF winna mieścić się w przedziale 3,2–3,6%. Przyczyną, warunkującą niską zawartość białka w mleku jest najczęściej niedobór energii w dawce pokarmowej lub pobranie przez krowę niedostatecznej ilości suchej masy. Deficyt energii w organizmie wysokowydajnych krów występuje najczęściej w okresie pierwszych 100–120 dni laktacji. W celu złagodzenia tego deficytu, należy stosować dodatki wysokoenergetyczne w formie preparatów produkowanych przez firmy paszowe.
Optymalny poziom laktozy w mleku mieści się w przedziale 4,5–4,95%. Niski poziom świadczy o braku składników energotwórczych. Skutecznym przeciwdziałaniem jest więc zwiększenie w dawce komponentów zawierających skrobię (treściwe, kiszonka z kukurydzy) kosztem pasz zawierających włókno (siano, sianokiszonka).
Mocznik w mleku służy do oceny stopnia zbilansowania w dawce białka i energii. Zawartość komórek somatycznych z kolei służy do oceny stanu zdrowotnego gruczołu mlekowego; powtarzająca się u danej krowy wartość powyżej 250 tys./ml świadczy o zagrożeniu stanem zapalnym!
Podsumowując należy stwierdzić, że RW, są bogatym źródłem informacji o żywieniu i stanie zdrowia krów. Umiejętnie odczytane mogą być skutecznym narzędziem ułatwiającym ocenę żywienia oraz stanu zdrowotnego krów mlecznych, szczególnie przydatne w zapobieganiu schorzeń metabolicznych.
prof. dr hab. inż. Tadeusz Barowicz
Instytut Zootechniki – PIB w Krakowie