Na zdolność gleby do zatrzymywania wody wpływa jej struktura, skład mechaniczny, zawartość materii organicznej, a także grubość i kolejność występowania poszczególnych warstw w profilu glebowym. Ilość wody, która gromadzi się w glebie z opadów atmosferycznych i którą mogą wykorzystać rośliny w okresie wegetacji zależy od wolnych przestrzeni znajdujących się w profilu glebowym.
Z kolei pojemność wolnych przestrzeni związana jest z zagęszczeniem gleby. Przy nadmiernym zagęszczeniu dochodzi do zmniejszenia wolnych przestrzeni w glebie, a tym samym do ograniczenia gromadzenia wody. Zapobieganie nadmiernemu zagęszczeniu gleby można osiągnąć między innymi poprzez ograniczenie uprawek, jak również zmniejszenie ilości przejazdów, w efekcie stosowania agregatów uprawowych czy też poprzez wykorzystanie maszyn z szerokim ogumieniem. Zatrzymanie znacznych ilości wody w glebie, przy jednoczesnej ochronie jej struktury można uzyskać dzięki stosowaniu systemu uprawy bezorkowej.
Ważną rolę w zapewnieniu roślinom odpowiednich ilości dostępnej wody glebowej odgrywa ograniczenie nadmiernego parowania wody z gleby. Ilość odparowywanej wody zależy od wielkości agregatów glebowych, które znajdują się w wierzchniej warstwie gleby. Intensywne parowanie wody ma miejsce, gdy wielkość cząsteczek gleby wynosi od 0,005 do 0,02 mm. Wówczas dochodzi do podsiąkania wody z głębszych warstw profilu glebowego do warstwy powierzchniowej gleby. Aby ograniczyć ten proces należy jak najszybciej wzruszyć wierzchnią warstwę gleby. Intensywne parowanie wody z gleby i jej silne przesuszenie ma również miejsce, gdy wielkość grud glebowych przekracza 50 mm. Aby zminimalizować parowanie wody należy utrzymywać wyrównaną powierzchnię pola, na której w powierzchniowej warstwie występują gruzełki o średnicy od 0,5 do 2,5 mm, przy których parowanie wody jest najmniejsze, stanowiąc tym samym warstwę ochronną przed stratami wody glebowej. Taka wielkość agregatów sprawia, że nie są one ani zbyt małe, aby dochodziło do podsiąku kapilarnego i jednocześnie nie są na tyle duże, aby ruch powietrza prowadził do nadmiernego osuszania gleby.
Parowanie wody z gleby można ograniczyć poprzez zwiększanie zawartości związków próchnicznych w glebie, charakteryzujących się wysoką pojemnością wodną. Związki te odznaczają się zdolnością do zatrzymywania nawet 5-krotnie większych ilości wody w stosunku do swojej masy. Szacuje się, że dodatkowy 1 proc. materii organicznej w glebie jest zdolny do zmagazynowania 150 m3 wody na obszarze 1 ha.
Ważną rolę w ograniczeniu parowania wody odgrywa odpowiednie pokrycie gleby przez rośliny uprawne. W celu zwiększenia ilości wody glebowej w okresie zimowym pola powinny być zakryte przez rośliny. Ograniczenie parowania z gleby w okresie wiosennym można z kolei uzyskać poprzez szybkie przykrycie jej roślinnością. Do siewu zalecane jest korzystanie z kwalifikowanego materiału siewnego, gwarantującego szybkie i równomierne wschody roślin, które w krótkim okresie są w stanie pokryć glebę, ograniczając straty wody w efekcie parowania.
Straty wody glebowej można także ograniczyć poprzez uprawę międzyplonów, które po zbiorze pozostawiają w glebie znaczne przestrzenie do gromadzenia wody glebowej, a dodatkowo wzbogacają glebę w substancję organiczną. Resztki pożniwne i rozdrobniona słoma pozostawione na polu i wymieszane z glebą znacznie ograniczają straty wody z gleby poprzez przerwanie podsiąku kapilarnego. Ilość wody glebowej zależy również od uprawianej rośliny. Uprawa zbóż ozimych pozostawia najczęściej wilgotniejszą glebę niż zboża jare, między innymi ze względu na zachowanie zapasów wody pochodzących z okresu zimowego, co jest szczególnie widoczne przy śnieżnych zimach.
W okresie suchej wiosny należy zadbać o odpowiednie przygotowanie gleby pod siew, które z jednej strony umożliwi uzyskanie struktury gruzełkowatej powierzchniowej warstwy gleby, a z drugiej ochroni ją przed stratami wody. Można to osiągnąć między innymi dzięki zastosowaniu siewu bezpośredniego, który tylko w miejscu wysiewu nasion minimalnie narusza strukturę gleby. W przypadku roślin uprawianych wiosną orkę, nawożenie fosforem i potasem oraz stosowanie nawozów naturalnych należy wykonać w okresie jesiennym. Nie należy wykonywać orki wiosną, szczególnie w warunkach suszy, gdyż prowadzi do znacznego przesuszenia gleby, co wpływa na opóźnienie siewów oraz znaczne ograniczenie wschodów roślin jarych. Podczas suchej wiosny należy zminimalizować wykonywane zabiegi, w tym między innymi nie należy stosować narzędzi przyczyniających się do rozpylania gleby i niszczenia jej struktury, przez co staje się ona zbita, a tworząca się na niej skorupa ogranicza, a niekiedy uniemożliwia wschody roślin. W przypadku gleb lekkich ich nadmierne spulchnienie wiąże się z przyspieszeniem mineralizacji związków próchnicznych, co ogranicza zatrzymywanie wody glebowej, tym samym zwiększając jej straty.
dr Ryszard Brodowski
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
