Zmiany w testamentach ustnych, które obecnie przysparzają sądom problemów dowodowych, wprowadzenie testamentu ustnego audiowizualnego, skrócenie terminu skuteczności testamentu szczególnego, zmiany w zakresie świadków testamentu, zapobieganie wydawaniu dwóch postanowień do tego samego spadku – przewiduje rządowy projekt zmian w Kodeksie cywilnym i Kodeksie postępowania cywilnego.
Testament ustny uregulowany w Kodeksie cywilnym przysparza problemy dowodowe w praktyce sądowej. Przypadki fałszowania testamentów ustnych są o wiele częstsze niż innych testamentów. Ponadto postęp technologiczny spowodował, że możliwe stało się sporządzanie testamentów ustnych za pomocą urządzeń audiowizualnych, takich jak nagrania wideo lub głosu spadkodawcy. Obecny stan prawny jednak na to nie pozwala.
Istnieją również wątpliwości co do czasokresu zastosowania pisemnego stwierdzenia testamentu, mianowicie czy jest dopuszczalne również po otwarciu spadku czy nie.
Ministerstwo Sprawiedliwości przygotowało projekt zmian w Kodeksie cywilnym oraz niektórych innych ustawach.
Zgodnie z nim stwierdzenie treści testamentu w formie pisemnej będzie następowało wyłącznie w formie zeznań świadków przed sądem. Wynika to z konieczności bliskiego powiązania czasowego momentu sporządzenia testamentu oraz pisma stwierdzającego jego treść. Dzięki pisemnemu stwierdzeniu treści testamentu spadkodawca ma kontrolę nad jego treścią i traci tę możliwość w momencie śmierci. Od tego momentu stwierdzenie treści testamentu ustnego powinno następować poprzez oświadczenia świadków przed sądem.
Zmiany w zakresie testamentów ustnych
Projekt przewiduje, że spadkodawca będzie mógł oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków, jeżeli wskutek szczególnych i nagłych okoliczności, uzasadniających obawę rychłej śmierci spadkodawcy, zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub nadmiernie utrudnione. Tym samym przesłanki
sporządzenia tego szczególnego testamentu sprowadzono do jednej. Zatem odmiennie niż obecnie, do sporządzenia testamentu nie wystarczy samo istnienie samej obawy rychłej śmierci spadkodawcy jak i samo istnienie szczególnych okoliczności wskutek których zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Proponowane rozwiązanie prowadzi do połączenia tych przesłanek, a dodatkowo, aby można było sporządzić testament ustny, szczególne okoliczności będą musiały wystąpić nagle.
Szczególne okoliczności, w jakich można sporządzić testament ustny to np. epidemia, działania wojenne, choroba spadkodawcy albo jego nieszczęśliwy wypadek uzasadniające obawę rychłej jego śmierci, gdy sporządzenie testamentu zwykłego jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.
Zgodnie z projektem, treść oświadczenia woli spadkodawcy będzie trzeba spisać niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu miesiąca od jego sporządzenia przez jednego ze świadków, z podaniem miejsca i daty złożenia oświadczenia woli, miejsca i daty sporządzenia pisma oraz wskazaniem okoliczności uzasadniających sporządzenie testamentu ustnego.
Pismo będą musieli podpisać spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. W efekcie, w porównaniu do obecnego brzmienia przepisu, znacznie skrócony zostanie czas, w którym możliwe będzie spisanie treści oświadczenia testatora.
Jeśli natomiast treść testamentu ustnego nie zostanie stwierdzona przed otwarciem spadku, będzie można ją stwierdzić w ciągu trzech miesięcy (a nie jak dotychczas sześciu) od otwarcia spadku (tj. momentu śmierci spadkodawcy) wyłącznie przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem.
Wprowadzenie testamentu ustnego audiowizualnego
Projekt przewiduje wprowadzenie nowej formy sporządzania testamentu ustnego – testamentu ustnego audiowizualnego. Będzie on utrwalony za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk na trwałym nośniku informacji, umożliwiającym ich odtworzenie. Umożliwi to testowanie jak największej liczbie osób będących w sytuacji zagrożenia życia. Większa liczba sposobów sporządzenia testamentów ułatwi spadkodawcom rozrządzenie własnym majątkiem na wypadek jego śmierci. Jednocześnie ryzyko sfałszowania tego typu testamentów, na przykład za pomocą sztucznej inteligencji, sprawia, że testament ustny audiowizualny nie będzie zaliczany do formy zwykłej, a szczególnej (podobnie jak testament ustny sporządzany z udziałem świadków). Sąd zbada stan świadomości i swobody testatora w chwili testowania.
Utrwalenia testamentu będzie mógł dokonać spadkodawca, jak i inna osoba. Spadkodawca w oświadczeniu powinien podać miejsce i datę sporządzenia testamentu. Nie będzie zaś konieczna obecność świadków. Każda osoba posiadająca dostęp do trwałego nośnika informacji, na którym utrwalony został testament ustny audiowizualny będzie zobowiązania dostarczyć go do sądu w terminie miesiąca od jego sporządzenia lub 3 miesięcy od chwili śmierci spadkodawcy. Sąd sporządzi protokół z odtworzenia takiego testamentu stosując dotychczasowe przepisy o protokole otwarcia i ogłoszenia testamentu. Nośnik będzie przechowywany w szafie pancernej sądu.
Projekt przewiduje likwidację testamentu podróżnego, zmiany w testamentach wojskowych.
Skrócenie terminu skuteczności testamentu szczególnego
Projekt nowelizacji skraca termin mocy testamentu z sześciu do trzech miesięcy. Za takim rozwiązaniem przemawia to, że z czasem słabnie pamięć świadków złożonych oświadczeń i możliwość precyzyjnego powołania rzeczywistej woli spadkodawcy, a także fakt, że okoliczności uzasadniające szczególną formę testamentu mają zwykle charakter przejściowy i po ich ustaniu testator może sporządzić testament w formie zwykłej, o nieograniczonej czasowo mocy. Projekt przewiduje termin mocy wiążącej testamentu szczególnego określony został na 3 miesiące. Termin rozpoczyna swój bieg od dnia, w którym ustały okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego.
Testament ustny audiowizualny straci moc z upływem miesiąca od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Utrata mocy powinna następować w krótkim czasie od ustania okoliczności uniemożliwiających lub utrudniających sporządzenie testamentu w formie
zwykłej.
Zmiany w zakresie świadków testamentu
Projekt rozszerza krąg osób wyłączonych z możliwości bycia świadkiem przy sporządzaniu testamentu. Świadkami nie będą mogły być także osoby pozostające we wspólnym pożyciu z osobą, dla której w testamencie przewidziana została korzyść. Aby zrealizować cel przepisu w postaci zagwarantowania bezstronności świadka oraz aby zapewnić brak zewnętrznych wątpliwości osób trzecich względem tej bezstronności, od bycia świadkiem testamentu wyłączono krewnych do czwartego stopnia pokrewieństwa (tak, aby objąć kręgiem osób wyłączonych od bycia świadkiem rodzeństwo cioteczne beneficjenta spadku).
Świadkiem nie będzie mogła być również osoba uprawniona do reprezentacji osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, a także wspólnik lub akcjonariusz tej osoby prawnej lub jednostki, dla której przewidziano w testamencie jakąkolwiek korzyść. Powody wyłączenia będą trwały także pomimo ustania małżeństwa, orzeczenia separacji lub rozwiązania przysposobienia. W ustawie zostanie wyraźnie napisane, że wyłączenie dotyczy także małżonka rozwiedzionego lub pozostającego w separacji. Takie osoby mogą pozostawać w bliskich relacjach z osobami, które otrzymałyby korzyść z testamentu, co może wzbudzać wątpliwości co do bezstronności.
Zapobieganie wydawaniu dwóch postanowień do tego samego spadku
Obecnie mechanizmem służącym zapobieganiu wydawania dwóch lub więcej postanowień spadkowych co do tego samego spadku jest Rejestr Spadkowy prowadzony przez Krajową Radę Notarialną oraz obowiązek sądów zarówno dokonywania wpisów w Rejestrze co do wydania postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, jak i badania wpisów w tym rejestrze przez sąd w chwili wszczęcia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.
Rejestr Spadkowy w odniesieniu do sądowych postanowień spadkowych funkcjonuje dopiero od 2016 r. i zarejestrowane są w nim jedynie postanowienia, które zostały wydane w sprawach wszczętych po 7 września 2016 r.
Obowiązek badania urządzeń ewidencyjnych istnieje dopiero od 30 listopada 2020 r., gdy w § 148 zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 czerwca 2019 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (Dz. Urz. MS z 2019 r. poz. 138 z późn. zm.) nałożono na sąd obowiązek ustalenia, czy wcześniej zarejestrowano już sprawę spadkową po tym samym spadkodawcy.
W praktyce pomimo istnienia wskazanych wyżej obowiązków, nie zawsze były one wypełniane. Przyczyny wydawania podwójnych postanowień spadkowych leżą także w okolicznościach pozasądowych, tj. wynikają z niewiedzy uczestników czy ich zaniedbań.
Projekt wprowadza do Kodeksu postępowania cywilnego nowy instrument służący uchylaniu postanowień spadkowych, wydanych z naruszeniem powagi rzeczy osądzonej uprzedniego postanowienia spadkowego w odniesieniu do tego samego spadku, poprzez umocowanie sądu, który orzekał w I instancji w postępowaniu, w którym wydane zostało postanowienie naruszające zasadę powagi rzeczy osądzonej do uchylenia późniejszego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku w razie wykrycia wcześniejszego prawomocnego postanowienia. Będzie to środek pomocniczy do istniejącej obecnie skargi o wznowienie postępowania.
W zakresie uczestników postępowania o uchylenie ponownego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku projekt zmian przewiduje, że powinni być nimi uczestnicy postępowania, w którym zapadło prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, w przedmiocie uchylenia którego toczy się postępowanie. W konsekwencji uchylenia postanowienia w obrocie prawnym pozostanie jedynie pierwsze z wydanych orzeczeń, nawet jeśli stwierdza nabycie spadku przez osobę, która spadkobiercą nie jest. Na postanowienie sądu w kwestii uchylenia będzie przysługiwać zażalenie do sądu drugiej instancji.
Omawiany projekt nowelizacji Kodeksu cywilnego oraz niektórych innych ustaw trafi obecnie pod obrady rządu, a następnie do prac w Sejmie.
