Polska wieś przestaje być rolnicza. Praca w rolnictwie jest głównym źródłem dochodu tylko 10% mieszkańców wsi a gospodarstwa domowe rolników stanowią jedynie ok. 8% gospodarstw domowych na wsi. Miejsce dominujące w strukturze społecznej zajęli robotnicy i przedstawiciele klasy średniej.
Najnowszy Raport Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego zatytułowany: „Czas na integrację. Wyzwania i szanse dla wsi i rolnictwa w Polsce” (Raport powstał w ramach projektu realizowanego we współpracy z Fundacją Polska z Natury oraz Our Common Home, które sfinansowało jego wydanie – informacja zamieszczona na prośbę Klubu Jagiellońskiego) kreśli szeroki obraz polskiej wsi i rolnictwa w drugiej dekadzie XXI w. Raport zaczyna się od stwierdzenia faktu, że polska wieś coraz częściej przestaje pełnić funkcję rolniczą.
Ruta Śpiewak, doktor nauk społecznych i pracownik Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, autorka analizy pt.: „Wieś coraz mniej rolnicza. O rolnictwie, które nie tylko nas karmi” zwraca uwagę na fakt, że choć w Polsce posiadanie ziemi rolnej i czerpanie z niej dochodów przez wieki było najważniejszym źródłem utrzymania przeważającej większości mieszkańców Polski i świadczyło o prestiżu społecznym posiadacza, to współcześnie praca w rolnictwie jest głównym źródłem dochodu jedynie 10% mieszkańców wsi. Wieś, a szczególnie te obszary, które znajdują się w bezpośredniej bliskości dużych miast, staje się miejscem migracji młodych (średni wiek to 30-44 lata) mieszkańców miast, którzy nie pracują w rolnictwie i nie planują podjęcia takiej pracy. W efekcie w podaglomeracyjnych gminach wiejskich od lat widoczna jest redukcja funkcji rolniczej, a większość mieszkańców wsi ogółem nie ma nic wspólnego z rolnictwem: pracą w rolnictwie zajmuje się jedynie 10% osób mieszkających na wsi, a jeszcze mniej – 8% stanowią gospodarstwa domowe rolników.
Mimo tego polskie rolnictwo wciąż cierpi na nadmierne zatrudnienie i rozdrobnienie: na wsi występuje bardzo duże ukryte bezrobocie (choć, jak zaznacza autorka, skala tego zjawiska jest trudna do oszacowania), natomiast średnia wielkość gospodarstwa rolnego w Polsce to 11,31 ha (przy czym z uwagi na powszechne zjawisko dzierżaw nieformalnych faktyczna wielkość może być większa).
Postępująca dezagraryzacja wsi jest źródłem konfliktów społecznych, wywołanych m.in. oczekiwaniami nowych mieszkańców. „Nowi mieszkańcy przenoszą się na wieś z często wyidealizowanym jej obrazem jako miejsca, gdzie panują cisza i spokój oraz żyje się w zgodzie z naturą” – stwierdza Ruta Śpiewak. Nie pomaga też fakt, że przybysze z miast są przeciętnie bardziej zamożni od ludności miejscowej oraz mają odmienny styl życia. „Niezrozumienie specyfiki produkcji rolnej lub potrzeb inwestycyjnych (np. budowy elektrowni wiatrowej i obwodnicy) wprowadza antagonizmy między napływowymi a osobami utrzymującymi się z rolnictwa. To zaś prowadzi do sporów o wykorzystanie ziemi, np. czy powinna być ona przeznaczona na działalność rolniczą, czy na cele mieszkaniowo-rekreacyjne” – podkreśla autorka. Te konflikty podsyca również zmieniający się sposób produkcji rolnej, czyli zwiększanie monokultur i koncentracja hodowli zwierząt. Chaos powiększa powszechny brak planów zagospodarowania przestrzennego, który ułatwia niekontrolowane osiedlanie się dotychczasowych mieszkańców miast na wsi na terenach dotychczas rolniczych. Między innymi dlatego (ale również z powodu zmian klimatycznych, degradacji gleb) zasoby ziemi rolnej maleją w zastraszającym tempie.
Ekspertka Klubu Jagiellońskiego rekomenduje powstrzymanie nieuzasadnionego odralniania ziemi za pomocą planów zagospodarowania przestrzennego:
„Zasoby ziemi maleją w zastraszającym tempie. Konieczne jest więc ograniczenie niekontrolowanego i nieuzasadnionego względami społeczno-gospodarczymi procesu odralniania ziemi, co wiąże się z istnieniem planów zagospodarowania przestrzennego. Dobre planowanie przestrzenne pozwala zadbać o dobro wspólne, interes całej społeczności, a nie tylko wąskich grup, co pozwala ograniczać konflikty społeczne. Współczesne plany zagospodarowania powinny zakładać koncentrację zabudowy i ochronę wysokiej jakości gleb. Już obecnie przy ich tworzeniu korzysta się z konsultacji społecznych, ale ważne jest także to, by włączać w te procesy największy odsetek mieszkańców danego obszaru” – postuluje Ruta Śpiewak w Raporcie „Czas na integrację. Wyzwania i szanse dla wsi i rolnictwa w Polsce”.
