Potencjał plonowania rzepaku szacowany jest na 9 t nasion. Jednak w praktyce wykorzystywany jest on najczęściej na poziomie ok. 50%. Aby optymalnie wykorzystać możliwości, jakie daje stale doskonalony materiał siewny, należy poznać fazy krytyczne tworzenia plonu.
Pozwala to na ich kontrolę przez zabezpieczenie potrzeb pokarmowych oraz dobranie technologii do warunków gospodarowania. Plon rzepaku jest iloczynem ilości nasion na określonej powierzchni, np. 1 ha oraz ich masy.
Elementami struktury plonu jest: obsada – ilość roślin na m2, liczba rozgałęzień bocznych na roślinie, liczba łuszczyn na pędzie głównym i pędach bocznych oraz liczba nasion w łuszczynach. Tworzenie plonu rozpoczyna się jesienią. Wykształcenie się rozety to czas, w którym w stożku wzrostu następuje przejście z fazy wegetatywnej w generatywną, zaprogramowany zostaje przyszły plon, pojawiają się zawiązki liści, rozgałęzień bocznych oraz kwiatostanów. Liczba liści w rozecie skorelowana jest z liczbą rozgałęzień, na których wiosną pojawiają się kwiatostany, a potem łuszczyny.
Rzepak rozpoczyna wiosenną wegetację, gdy średnia dobowa temperatura przez kilka dni utrzymuje się na poziomie 5°C. W pierwszej kolejności odbudowywany jest aparat liściowy, niezbędny do produkcji asymilatów koniecznych do wzrostu. Na początku kwitnienia liście osiągają swoje maksymalne rozmiary, od tego momentu oddają asymilaty i stopniowo zasychają. Proces zasychania odbywa się od liści najniższych do najwyższych, a w czasie zbioru rośliny pozbawione są generalnie wszystkich liści. Wyjątek stanowią jedynie plantacje przenawożone azotem.
Od początku kwitnienia rozpoczyna się kolejna faza, w której równolegle zachodzą procesy tworzenia i redukcji. Roślina zrzuca liście starsze, a w ich miejsce na górnych piętrach stale zawiązywane są nowe. Pomimo to powierzchnia asymilacyjna ulega stałemu zmniejszaniu. Wpływa to na wewnętrzną konkurencję o asymilaty. W tym okresie charakterystyczne jest to, że w obrębie jednej rośliny na jej górnych piętrach trwa rozwój łuszczyn i zawiązywane są nasiona, natomiast na dolnych rozwijają się i kwitną kolejne kwiaty. Rzepak rozpoczyna kwitnienie od pędu głównego, potem zakwitają kwiatostany na rozgałęzieniach bocznych. W praktyce im później otworzy się kwiat, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że wytworzy się z niego łuszczyna. Równomierność tego procesu jest jednym z najważniejszych elementów uzyskania dobrych plonów.
Ostatnim ogniwem struktury plonu jest MTN. Parametr ten zależy od przebiegu pogody i ilości nasion w łuszczynie. Niedobór wody po kwitnieniu skutkuje mniejszym zawiązywaniem łuszczyn i nasion w łuszczynach oraz negatywnie wpływa na masę nasion. Rzepak w naszych warunkach klimatycznych dojrzewa najczęściej w pierwszej połowie lipca. Niemniej jednak należy pamiętać, iż w zależności od regionu oraz pogody, dojrzewanie może być przyśpieszone lub opóźnione nawet o 2–3 tygodnie.
Dojrzewanie rzepaku charakteryzuje się intensywnymi zmianami zachodzącymi w nasionach. Stabilizacji ulega MTN, kształtuje się zawartość oleju i jednocześnie spada zawartość wody. Do zbioru przystępujemy, gdy nasiona uzyskają dojrzałość pełną. Oznacza to, że w łuszczynach nie ma już zielonych nasion i co najmniej 90% z nich ma barwę brunatną. Pozostałe 10% nasion ciemnieje po bokach. Gdy zbyt wcześnie przystąpimy do zbioru, może się pojawić duża ilość tzw. niedomłotów, a to skutkuje spadkiem plonu.
W niesprzyjających warunkach pogodowych mogą pojawić się straty spowodowane osypywaniem się nasion, które dochodzą niekiedy do 25–30% plonu. Wynika to z podatności odmian, nierównomiernego dojrzewania łanu oraz reakcji rzepaku na zmiany wilgotności powietrza, co zwiększa skłonność do pękania łuszczyn i strat nasion. Największe straty powstają w przypadku wystąpienia gwałtownych zjawisk pogodowych, takich jak silny wiatr czy burze. W praktyce rolniczej jest kilka sposobów na ograniczenie strat związanych z osypywaniem się nasion. Jednym z nich jest desykacja, czyli odwodnienie zielonych części roślin. Wykonanie tego zabiegu powoduje szybkie zasychanie rośliny, a tym samym eliminuje zjawisko nierównomiernego dojrzewania łanu. Desykacja redukuje ilość zielonych nasion. Ponadto niszczy wtórne zachwaszczenie, co przyczynia się do łatwiejszego zbioru. Innym sposobem zapobiegania pękaniu łuszczyn i osypywaniu się nasion jest zastosowanie preparatów sklejających łuszczyny.
Tworzą one na powierzchni łuszczyn powłokę, która ogranicza wnikanie wody do wnętrza. Ogranicza to proces rozszerzania się i kurczenia tkanek, a tym samym zabezpiecza przed osypaniem się nasion. Warto zwrócić uwagę, że nie ma to wpływu na rozwój rośliny – możliwa jest transpiracja wody z tkanek. Dzięki temu łuszczyny szybciej dosychają, a nasiona są mniej podatne na porastanie. Stosowanie preparatów sklejających czy przeprowadzenie desykacji, to zabiegi wymagające nakładów, które powodują obniżenie rentowności uprawy rzepaku.
Aby ograniczyć dodatkowe nakłady na zabezpieczenie plantacji, warto rozważyć uprawę odmian o podwyższonej odporności na pękanie i osypywanie się nasion. Przykładem może być odmiana DUKE F1, która charakteryzuje się wysoką odpornością na pękanie łuszczyn i osypywanie się nasion (pod shatter resistance). Zapewnia to ochronę plonu w przypadku wystąpienia niekorzystnych warunków pogodowych oraz wydłuża okres optymalnego zbioru – nawet do 7–9 dni. Siejąc odmiany rzepaku z odpornością na pękanie łuszczyn i osypywanie się nasion ograniczamy także ilość samosiewów. Jest to szczególnie istotne w profilaktyce rozprzestrzeniania się groźnych chorób grzybowych oraz wirusowych rzepaku.
Tekst i zdjęcia: Artur Kozera
Zapomniano dodać w artykule, że bliskość pasieki pszczelej ma przeogromny wpływ ilość zebranego rzepaku z hektara.