W Polsce uprawia się znacząco ponad 700 tys. ha rzepaku. Obok zbóż, kukurydzy i buraków cukrowych rzepak jest jedną z najważniejszych upraw. O jego popularności wśród plantatorów decydują nie tylko względy ekonomiczne, ale także duża wartość przedplonowa N
Rzepak, posiadając bardzo silny system korzeniowy, którym głęboko spulchnia glebę, pobiera składniki pokarmowe z głębszych jej warstw i wbudowuje w swoje tkanki. Duża ich część zostaje później na polu w postaci resztek pożniwnych, wzbogacając glebę w próchnicę. Rzepak, pozostając na polu od wschodów, aż do zbioru, przez niemal cały rok, chroni glebę przed erozją. Uprawa tej rośliny wpływa, więc korzystnie zarówno na strukturę, jak i na żyzność gleby. Rzepak jest rośliną, która dzięki technologii uprawy podobnej do stosowanej w zbożach, pozwala niewielkim kosztem uniknąć monokultury zbożowej i wprowadzić w gospodarstwie uproszczony płodozmian, tak ważny dla zdrowotności pól i plonowania roślin. Także rosnące zapotrzebowanie na nasiona, również w kontekście biopaliw, sprawiają, że uprawa tej rośliny cieszy się coraz większym zainteresowaniem, a jej areał rośnie znacząco z roku na rok.
Postęp biologiczny w hodowli nowych odmian jest procesem związanym z doskonaleniem cech genetycznych rzepaku, który ma pomóc producentowi w uzyskaniu wysokich plonów o doskonałych parametrach jakościowych, przy jednoczesnym obniżeniu nakładów na środki produkcji. Stąd odmiany rzepaku o dużej wartości gospodarczej i jednocześnie pożądanej reakcji na określone warunki agrotechniczno-przyrodnicze stanowią istotny element produkcji roślinnej i są ważnym czynnikiem kształtującym wielość i jakość plonu. Podstawowymi kryteriami wyboru odmiany rzepaku do uprawy są: plon nasion, wymagania siedliskowe, wczesność dojrzewania, zimotrwałość, odporność roślin na wyleganie i podatność na choroby.
W Polsce zarejestrowano już 19 odmian rzepaku heterozyjnego. Hybryda – osobnik powstały w wyniku skrzyżowania dwóch organizmów rodzicielskich należących do odrębnych taksonów.
W badaniach prowadzonych w Niemczech w latach 1996-2004 hybrydy plonowały w zależności od roku od 2 do 5 dt/ha lepiej od odmian populacyjnych (BSA 1996-2004). Wg wieloletnich badań COBORU (2000-2006), odmiany mieszańcowe plonują od kilku do kilkunastu procent powyżej wzorca, w zależności od właściwości odmiany i warunków klimatyczno-glebowych. Badania rejestracyjne UKZUK Czechy wykazały, że plonowanie mieszańców może być wyższe w optymalnych warunkach, nawet aż do 30% w porównaniu do wzorca.
Z uwagi na wyższy plon nasion uzyskiwany w uprawie hybryd i wyższy poziom zaolejenia, uzyskiwany plon tłuszczu jest średnio o kilkanaście procent wyższy od wzorca. W Niemczech firmy skupowe od lat dopłacają rolnikom za rzepak o zaolejeniu wyższym niż40%, oferując za każdy dodatkowy 1% kwotę w wysokości 1,5% ceny bazowej. W roku ubiegłym podobny system dopłat za wyższe zaolejenie wprowadzony został przez niektóre podmioty skupowe w Polsce.
Z powodu szybkiego rozwoju początkowego roślin mieszańcowych rzepaku, ich lepszego ukorzeniania się, a w konsekwencji tego lepszego wykorzystania przez nie wody i składników pokarmowych już na starcie, nadają się one na opóźnione siewy dużo bardziej niż odmiany liniowe.
Wieloletnie badania niemieckie (BSA 1996-2004) wykazały, że w przypadku odmian mieszańcowych, redukcja plonu w warunkach opóźnionego i późnego siewu jest średnio do ok. 20% mniejsza niż w przypadku odmian populacyjnych, w zależności od roku, odmiany i warunków pogodowo-glebowych. Odmiany mieszańcowe mają głębszy i lepiej rozwinięty system korzeniowy, przez co intensywniej pobierają wodę z gleby i lepiej radzą sobie w warunkach suszy i okresowych niedoborów wody. Ich zdolność pompowania wody z gleby jest znacząco wyższa, niż w przypadku odmian populacyjnych. Również na stanowiskach lekkich, gorzej nadających się pod uprawę rzepaku i o ograniczonej dostępności wody i składników pokarmowych, udaje się odmianom hybrydowym dobrze ukorzenić i rozkrzewić, a ich silnie wykształcony system korzeniowy pozwala lepiej korzystać z wody oraz podnosi zdolność przyswajania azotu. W efekcie tego rośliny te osiągają wyższą zdolność jego pobierania niż w przypadku odmian populacyjnych.
Odmiany hybrydowe, także w przypadku niższej gęstości łanu, przekonują do siebie silnym rozwojem poszczególnych roślin i wysoką skłonnością do tworzenia produktywnych rozgałęzień.
Odmiany mieszańcowe charakteryzują się lepszą mrozoodpornością i zimotrwałością oraz większą zdolnością do regeneracji uszkodzeń.
Przykładem odmiany hybrydowej jest zarejestrowana w Polsce w ubiegłym roku odmiana Betty. Posiada ona bardzo wysoki potencjał plonowania:
115% wzorca (badania rejestracyjne COBORU 2004-2005)
111% wzorca (COBORU, wielolecie 2004-2006*)
w tym:
116% wzorca – region północny
112% wzorca – region zachodni
110% wzorca – region południowy,
wysoki plon tłuszczu:
117% wzorca (badania rejestracyjne COBORU 2004-2005)
113,5% wzorca (COBORU, wielolecie 2004-2006),
wysoką zawartość tłuszczu w nasionach:
46,6% s.m. nasion (badania rejestracyjne COBORU 2004-2005)
47% s.m. nasion (COBORU, wielolecie 2004-2006),
małą podatność na choroby (zgniliznę twardzikową, cylindrosporiozę – mało podatne, a na suchą zgniliznę i na czerń krzyżowych – średnio podatne), dużą skłonność do tworzenia produktywnych rozgałęzień (10-12/roślinę), doskonałą jakość materiału siewnego, gdyż nasiona zaprawione są przed szkodnikami i patogenami grzybowymi zaprawą Cruiser OSR 322 FS.
Odmiany heterozyjne odznaczają się szczególnie wysokim wigorem, co przyczynia się już jesienią do ich szybkich wschodów, nawet w niesprzyjających warunkach pogodowych (susza). Optymalna ilość wysiewu odmian heterozyjnych waha się w granicach 50-60 nasion na 1 m2, w zależności od odmiany. Silny rozrost systemu korzeniowego mieszańców sprzyja dobremu wykorzystaniu wody i składników pokarmowych, czego efektem jest wytworzenie przez rośliny rozety liściowej składającej się z 8 a nawet 10 liści. Odmiany heterozyjne poprzez szybką regenerację pozimowych uszkodzeń i swoją naturalną ekspansywność bardzo dobrze wykorzystują wolną przestrzeń, co ma duże znaczenie praktyczne w przypadku przerzedzenia plantacji na skutek mroźnej i bezśnieżnej zimy. Wysoka liczba zawiązywanych przez rośliny łuszczyn, wypełnionych przy tym nasionami w liczbie 20-28 sztuk sprzyja uzyskiwaniu przez mieszance wysokich plonów nasion. Według wieloletnich badań COBORU (2000-2006), w zależności od cech odmianowych i warunków klimatyczno-glebowych odmiany mieszańcowe plonują od kilku do kilkunastu procent powyżej odmian wzorcowych. Średnio różnica w plonach nasion pomiędzy najlepszymi odmianami mieszańcowymi, a najplenniejszymi odmianami populacyjnymi wynosi ponad 8% na korzyść tych pierwszych. Ponadto wyższe zaolejenie nasion odmian heterozyjnych powoduje w konsekwencji uzyskanie wyższych plonów tłuszczu nawet o kilkanaście procent w stosunku do odmian populacyjnych.
Anna Rogowska
