Pasza z krótkotrwałych użytków zielonych

Mieszanki traw, albo roślin motylkowatych z trawami, uprawiane na gruntach ornych przez 2 – 4 lata nazywane są często użytkami przemiennymi, a w kontekście użytków zielonych – krótkotrwałymi. Pozwalają one uzupełnić bilans pasz w gospodarstwie, ułatwiają organizację żywienia letniego i zmniejszają jego koszty. Stanowią one fragment płodozmianu przemiennego i są zakładane na gruntach, których warunki siedliskowe pozwalają na różny sposób ich użytkowania.

Stosują je gospodarstwa o malej powierzchni trwałych łąk i pastwisk, w stosunku do ilości inwentarza, bądź zlokalizowane w znacznej odległości od budynków inwentarskich. Znaczna odległość użytków zielonych, a zwłaszcza pastwisk, ogranicza ich wykorzystanie poprzez wypas. Jest to szczególnie ważne w gospodarstwach prowadzących chów bydła mlecznego. Lokalizacja pastwiska w pobliżu gospodarstwa ułatwia organizację żywienia letniego zwierząt i ogranicza koszty żywienia w okresie wegetacyjnym.
Do zakładania użytków przemiennych stosuje się mieszanki uproszczone, składające się z 1 – 2 gatunków traw i 1 gatunku rośliny motylkowatej, albo z 3 – 4 gatunków traw i 1 gatunku rośliny motylkowatej. Mogą być wysiewane trawy w monokulturach lub bez roślin motylkowatych. Na takie użytki zielone nadają się głównie trawy z grupy krótkotrwałych i średnio trwałych, które osiągają pełnię plonowania w 1 – 2 roku po wysiewie. Najczęściej stosuje się: na użytkowanie kośne – kupkówkę pospolitą, rajgras wyniosły, kostrzewę łąkową, tymotkę łąkową, stokłosę uniolowatą, stokłosę bezostną, a na użytkowanie pastwiskowe – życicę trwałą wraz z kostrzewą łąkową i tymotką łąkową. Wymienione gatunki traw używa się do zakładania użytków przemiennych, stosuje je w formie mieszanek trawiastych, bądź motylkowo-trawiastych, (tab. 1).

Tab. 1. Przykładowe mieszanki traw z roślinami motylkowatymi (kg ha-1) na użytki przemienne (Baryła, 2004)*

*/ Łąkarstwo (red. M. Rogalski)

Łączna uprawa tych dwóch grup roślin umożliwia lepsze wykorzystanie warunków siedliskowych oraz ogranicza ujemne oddziaływanie konkurencyjne między roślinami. Tym samym siewy mieszane, w porównaniu z jednogatunkowymi, zapewniają wyższe i wierniejsze plony. Roślinność użytków krótkotrwałych, wytwarzając zwartą i mocną darń oraz dużo masy korzeniowej, poprawia strukturę gleby, oddziaływuje fitosanitarnie, a na terenach falistych przeciwdziała erozji gleb.
Z doborem stanowiska wiąże się zagadnienie siewu w roślinę ochronną lub siewu czystego. W roku zasiewu zarówno trawy, jak i rośliny motylkowate, dość powoli rosną, a więc wytwarzają ograniczoną biomasę. Wsiewając w roślinę ochronną uzyskuje się w roku siewu dodatkowo plon rośliny ochronnej. Jednakże istnieje ryzyko zbyt dużej konkurencji ze strony rośliny ochronnej. Roślina ochronna nie powinna zbyt silnie zacieniać, wcześnie schodzić z pola, stwarzać dużej konkurencji pod względem wymagań wodnych i nie pogarszać warunków fitosanitarnych. W zależności od warunków glebowych w gospodarstwie, względów organizacyjnych, mieszanki motylkowo-trawiaste, bądź trawiaste, można wysiewać jesienią w żyto, pszenicę ozimą, albo jęczmień ozimy, stosując zmniejszoną normę wysiewu zbóż. Przy siewie wiosennym najlepiej wsiewać w jęczmień jary. Korzystnym jest siew późnoletni – w drugiej połowie sierpnia, gdyż wówczas istnieje możliwość uzyskania wysokiej produkcji biomasy w całym okresie wegetacji następnego roku. Przy siewach późnoletnich, albo jesiennych, należy brać pod uwagę poplony ścierniskowe, np. słonecznik, czy gorczycę białą, lub poplony ozime, np. żyto. Siew czysty zaleca się stosować na stanowiskach słabszych. Stosując siew czysty należy zwrócić uwagę na dokładność przygotowania powierzchni gleby przed siewem. Nasiona traw i roślin motylkowatych są drobne i wymagają precyzyjnego siewu. Nasiona powinny być umieszczone płytko – 1,0 – 1,5 cm i dobrze dociśnięte do gleby. Precyzyjność wysiewu w dużym stopniu decyduje o jakości wschodów i ocenie przyszłego użytku zielonego.
Nawożenie użytków przemiennych, niezależność od sposobu użytkowania, powinno być wyższe, w stosunku do zalecanego i stosowanego na trwałych użytkach zielonych. Uwarunkowane to jest na ogół nieco mniejszym wilgotnieniem gleb oraz intensywniejszą produkcją pasz.
U podstaw decyzji o nawożeniu powinny znaleźć się czynniki, jak: efektywność ekonomiczna poniesionych nakładów, jakość paszy, oddziaływanie na środowisko.
O efektywności nawożenia, poza uwilgotnieniem, decyduje także zasobność gleby w składniki pokarmowe. Na glebach średnio zasobnych nawożenie mineralne powinno wynosić: 60 – 80 kg P2O5, 80 – 100 kg K2O. Dawki azotu mogą wahać się od 100 do 200 kg N ha-1 . Zależy to od udziału roślin motylkowatych. Jednorazowa dawka azotu powinna wynosić 40 – 50 kg N ha-1 oraz 60 – 70 kg N ha-1 – na użytkach kośnych.
Termin zbioru runi zależy od przeznaczenia. W warunkach użytkowania kośnego, z przeznaczeniem na siano, odpowiednim terminem jest faza kłoszenia gatunków dominujących traw (dojrzałość kośna). Kolejne odrosty kosić co 6 – 7 tygodni. Sezon pastwiskowy można rozpocząć w momencie, gdy pierwszy odrost osiągnął wysokość 12 – 14 cm (dojrzałość pastwiskowa). Wypasanie kolejnych odrostów rozpoczyna się, gdy ruń osiągnie wysokość ok. 20 cm. Na użytkach zielonych produkuje się nie tylko zielonkę do bezpośredniego skarmiania, ale także pozyskuje siano, kiszonkę, sianokiszonkę i susz. W procesie konserwacji i przetwarzania ważne jest stosowanie odpowiednich metod, gwarantujących uzyskiwanie wartościowej paszy dla zwierząt gospodarskich. Nowoczesne metody zbioru i konserwacji zmniejszają ryzyko związane z niekorzystnym przebiegiem pogody. Wyznacznikiem przydatności poszczególnych gatunków roślin pastewnych do konserwacji jest zawartość suchej masy oraz zdolność do szybkiej utraty wody po ścięciu. Zielonka z traw, mimo dużej zawartości wody, dzięki szybkiemu tempu więdnięcia po ścięciu, nadaje się zarówno do produkcji siana i suszu, jak i sianokiszonek.
W naszych warunkach klimatycznych siano uzyskuje się z większości powierzchni i pokosów. Proces zbioru i konserwowania runi łąkowej poprzez suszenie wiążę się, jak już wspomniano ze stratami składników pokarmowych. Niestety, nie można ich w pełni uniknąć, nawet w sprzyjających warunkach pogodowych i z zastosowaniem nowoczesnych metod suszenia. Straty te występują wskutek: oddychania, mechanicznego obłamywania świeżych roślin i wykruszania się wysychających, wymywania składników pokarmowych, fermentacji zachodzącej w czasie suszenia i przechowywania.
Przy produkcji siana na pokosach straty białka strawnego wynoszą 30 – 50% i karotenu – 60 – 80%. Bardziej racjonalnym sposobem suszenia siana jest dosuszanie przewiędniętej zielonki pod dachem, np. w stertach, za pomocą wentylatorów tłoczących chłodne powietrze. Taki sposób suszenia skraca przebywanie zielonki na polu do 1,5 – 2 dni. Korzystne rezultaty uzyskuje się przez brykietowanie roślin nadwiędniętych, zawierających 30 – 50% s.m. Najbardziej skutecznym sposobem suszenia, pozwalającym na szybkie usunięcie wody z roślin, jest suszenie w wysokich temperaturach. Duże koszty inwestycyjne, eksploatacyjne i energetyczne, związane z tym sposobem konserwacji pasz, spowodowały jednak, że w Polsce obserwuje się spadek produkcji zielonego suszu pastewnego. Przy produkcji suszu zbiór powinien być przeprowadzony we wczesnej fazie rozwojowej traw, najlepiej w fazie strzelania w źdźbło, najpóźniej natomiast na początku fazy kłoszenia się traw. Zawartość białka ogólnego w suchej masie powinna wynosić około 18%, a strawność substancji organicznej osiągać powyżej 65%. Korzystnie na jakość suszu wpływa udział w mieszance roślin motylkowatych. Susz z wysokobiałkowych roślin łąkowych może mieć zastosowanie jako komponent pasz treściwych.
Szeroko stosowaną metodą konserwowania zielonki, obok suszenia, jest kiszenie. Miarą przydatności zielonek do zakiszania są dwa podstawowe parametry: zawartość cukrów prostych rozpuszczalnych w wodzie, pojemność buforowa surowca.
Dobry materiał do zakiszania charakteryzuje się znaczną koncentracją cukrów i niską pojemnością buforową. Rośliny zawierające dużo związków buforowych kiszą się trudno, gdyż wartość pH obniża się wtedy powoli, co sprzyja rozwojowi bakterii niepożądanych. O przydatności roślinności łąkowej do zakiszania w dużej mierze decyduje jej skład florystyczny. Trawy są dość trudnym materiałem do zakiszania. Podsuszanie obniża pojemność buforową, dlatego w takich warunkach, nawet przy niskiej wartości stosunku cukrów do pojemności buforowej, uzyskuje się zupełnie dobre kiszonki. Obfite nawożenie azotem zmniejsza zawartość cukrów i suchej masy oraz zwiększa pojemność buforową w trawach. Charakteryzując podatność traw na proces zakiszania (od największej do najzimniejszej), można ustalić następującą kolejność gatunków: życica trwała, kupkówka pospolita, kostrzewa łąkowa, tymotka łąkowa. Zawartość cukru w wymienionych gatunkach jest największa w I pokosie. Względy ekonomiczne, wartość strat składników pokarmowych, wartości i przydatności żywieniowej, przemawiają za większą produkcją kiszonek z zielonek podsuszonych. W takim materiale roślinnym zawartość suchej masy winna wynosić od 45 do 50% i określane są orne mianem sianokiszonek. Często stosuje się technologię zakiszenia takiego materiału w belach owijanych folią. Należy pamiętać, iż ważną rolę odgrywa tutaj stopień zagęszczenia materiału roślinnego. Jakość kiszonki w belach cylindrycznych zależy od stopnia podsuszenia zielonki, wielkości i równomierności zagęszczenia beli oraz od dokładności owinięcia folią.