Nicienie – szkodniki upraw polowych i szklarniowych

Nicienie – mikroskopijnej wielkości robaki obłe – stanowią w przyrodzie jedną z liczniejszych gromad wchodzących w skład królestwa zwierząt. Opanowały niemal wszystkie środowiska. Występują w wodach słodkich i słonych, w różnych typach gleb, a także w tkankach roślinnych i w organizmach zwierzęcych.

Dla właścicieli upraw warzyw największe znaczenie mają nicienie glebowe. Wyróżniamy wśród nich nicienie odżywiające się bakteriami i grzybami, drapieżne oraz pasożyty roślin. Znaczenie pierwszej grupy polega na przyspieszeniu mineralizacji nawozów organicznych i resztek pożniwnych. Jednocześnie zwierzęta te pozwalają zachować równowagę biologiczną w glebie. Nicienie drapieżne odżywiają się drobną fauną glebową, a nawet większymi od nich skąposzczetami. Rozmiary ich są większe w porównaniu do innych nicieni. Rola omawianych drapieżców w utrzymaniu równowagi biologicznej w glebach rolniczych jest niewielka. Mogą natomiast stanowić wskaźnik degradacji gleby. W gruntach ornych ich ilość nie przekracza 5% ogólnej liczby nicieni, natomiast w ekosystemach niewykorzystanych rolniczo procent ten jest znacznie wyższy.
Nicienie, jako szkodniki roślin uprawnych – stanowią ogromny problem w rolnictwie. Jest ich wiele gatunków, a każdy gatunek atakuje tylko niektóre rośliny. Nie ma więc jednego sposobu ochrony roślin przed tymi szkodnikami. Ich obecność w uprawach jest często bagatelizowana – trudno je wykryć z powodu małych rozmiarów. Także wiedza ogrodników na temat tych szkodników jest niewielka w porównaniu do informacji, jakie posiadają na temat chorób czy szkodliwych owadów. Gatunki nicieni powodujących szkody w uprawach warzyw w Polsce zostały zebrane w tabelach 1 i 2.

Najgroźniejsze nicienie w warzywnictwie
Niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) poraża głównie cebulę i czosnek, w mniejszym stopniu bób, bobik, seler, pietruszkę. Nicień ten zaliczany jest do obligatoryjnych pasożytów wędrujących. Rozwija się i żeruje wewnątrz tkanki miękiszowej liści, cebul, korzeni zapasowych, a w miarę jej uszkadzania migruje w nowe, zdrowe miejsca. Porażone siewki cebuli są blade, o zgrubiałych podstawach i poskręcanych listkach. Przy silnym porażeniu mogą zamrzeć całkowicie. Gdy objawy chorobowe pojawią się w lipcu lub sierpniu, cebula jest zniekształcona i miękka, szyjka skręcona, piętka pęknięta. Roślina zaczyna gnić.
Podobne są objawy porażonego czosnku. Początkowo zanikają korzenie, piętka pęka, główka gnije, liście zasychają. Zdarza się, iż rośliny zamierają, nie dając żadnego plonu.
Zwalczanie niszczyka zjadliwego polega głównie na ochronie przed wniesieniem szkodnika na pole. Zaleca się także zmianowanie, uprawę roślin nieżywicielskich (pomidory, sałata, marchew, kukurydza, fasola, groch, rośliny krzyżowe, zboża), oraz chemiczne odkażanie silnie zakażonej gleby. Do tego celu można używać preparatu Nemazin 97 XX (60 g na m2 gleby). Odkażanie to wykonuje się w drugiej połowie lata, 2-3 tygodnie po zbiorach. Ponadto w przypadku wystąpienia niewielkich objawów porażenia cebuli przez niszczyka, zaleca się opryskiwanie plantacji preparatem Vydate 240 SL (2 l na ha) w okresie osiągnięcia przez roślinę fazy 4-5 liści. Niestety taka cebula nie nadaje się do przechowywania, należy ją przeznaczyć do bezpośredniego spożycia.
Guzak północny (Meloidogyne hapla) poraża rośliny zarówno w uprawach polowych, jak i szklarniowych. W otwartym gruncie atakuje marchew, pietruszkę, pomidora, ziemniaka, natomiast pod osłonami wywołuje objawy chorobowe na pomidorze, ogórku i sałacie. Szkodnik ten wnika do korzeni w postaci inwazyjnej larwy, która rozwija się tam i traci zdolność ruchu. W roślinie zostaje zakłócona równowaga substancji wzrostowych. Prowadzi to do powstania wyrośli na korzeniach, z których często wyrastają korzenie boczne. Przewodzenie wody i składników pokarmowych w roślinie zostaje zahamowane, czego następstwem jest niedorozwój i więdnięcie roślin.
Do zabiegów mających na celu ochronę warzyw gruntowych przed guzakiem północnym zalicza się wprowadzenie do zmianowania zbóż. Ważne jest, aby jednocześnie zwalczać chwasty dwuliścienne, które mogą utrzymywać populacje guzaków, zapobiegając ich wymarciu. W szklarniach natomiast można jedynie chemicznie lub termicznie odkażać glebę przed jej użyciem. Chemiczne odkażanie można wykonać stosując preparat Nemazin 97 XX (40-50 g na m² powierzchni lub 230-300 g na m³ podłoża dla ogórka, 50-70 g na m² powierzchni lub 250 g na m³ podłoża dla pomidora). Podłoże odkażone w ten sposób nadaje się do użytku dopiero po 2-5 tygodniach.
Mątwiki, podobnie jak guzaki, należą do wewnętrznych osiadłych pasożytów warzyw. Inwazyjna larwa wnika do korzeni roślin żywicielskich. Tam następuje jej dalszy rozwój do postaci dorosłej. Samice są osiadłe, a po śmierci przekształcają się w wypełnione jajami cysty – formy przetrwalne, które są w stanie przetrwać w glebie wiele lat. Wyląg jaj następuje pod wpływem stymulacji wydzielinami roślin.
W Polsce najważniejsze pod względem szkodliwości są: mątwik burakowy (Heterodera schachtii), ziemniaczany (Globodera rostochiensis) i agresywny (Globodera pallida).
Pierwszy gatunek jest szkodnikiem upraw buraka cukrowego i ćwikłowego, kapusty brukselskiej i głowiastej oraz kalafiora. Nicień wprowadza enzymy do rośliny żywicielskiej, zaburzając jej fizjologiczny rozwój. W wyniku tego roślina wytwarza liczne, drobne korzenie, a także odznacza się wolniejszym wzrostem i zwiększoną wrażliwością na suszę. Często więdną i żółkną liście. Główną metodą ochrony plantacji przed mątwikiem burakowym jest zmianowanie.
Mątwik ziemniaczany i agresywny atakują ziemniaka, pomidora i oberżynę. Objawem porażonych warzyw jest ich opóźniony wzrost, niedorozwój i niski plon. Zwalczanie polega na uprawie ziemniaków odpornych, które aktywnie oddziałują na nicienie, stymulując wyląg jaj. Larwy jednak nie mogą rozwijać się w tych odmianach i giną.
Szpilecznik baldasznik (Paratylenchus bukowinensis) należy do zewnętrznych pasożytów osiadłych na korzeniach pietruszki i selera. Żerując w jednym miejscu przez dłuższy czas, powoduje powstawanie ran. W ten sposób ułatwia i przyspiesza zakażenie grzybami chorobotwórczymi. Dochodzi do rozwoju chorób kompleksowych, co znacznie powiększa szkody. Reakcją obronną rośliny jest wytwarzanie dodatkowych bocznych korzeni, które także są atakowane przez szpileczniki. Widoczne jest to w postaci brązowych plam.
W rejonach występowania szpilecznika należy zachować co najmniej dwuletnią przerwę od ostatniej uprawy kapustnych i baldaszkowatych. Pozwoli to na zmniejszenie liczebności szkodnika w glebie, co chroni przed stratami w plonach pietruszki i selera.

Tabela 1. Nicienie atakujące warzywa w uprawach polowych.

Tabela 2. Nicienie atakujące warzywa w uprawach pod osłonami.

Nicień	Porażana roślina
guzak północny, guzak południowy guzak jawajski, guzak arachidowy	pomidor, papryka, oberżyna, sałata, ogórek
mąwik ziemniaczany	pomidor, papryka, oberżyna