Spośród wielu szkodników występujących na plantacjach ziemniaka zagrożenie dla jakości i wielkości plonu stanowi zawsze stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemlineata Say), która jest najważniejszym szkodnikiem nalistnym w okresie wiosennym i letnim.
W naszym kraju stonka ziemniaczana występuje na polach powszechnie. Chrząszcze są bardzo ekspansywne i mobilne. Wiosną, po wyjściu z zimowisk, przemieszczają się na duże odległości (nawet wiele kilometrów) w poszukiwaniu nowych siedlisk i plantacji. Stonka zręcznie wykorzystuje miejsca, w których może się niezakłócenie namnażać (samosiewy ziemniaka, małe plantacje ekstensywne, działki warzywne, ogrody). Ale i dla tak powszechnego u nas szkodnika zaszły pewne zmiany środowiskowe i klimatyczne wpływające na jej zachowanie i szkodliwość w środowisku. Po długim okresie– stonka jest problemem dla Pomorza Zachodniego, a to głównie za sprawą gorących okresów letnich i ciepłych zim.
Od kilku lat obserwuje się duże zagrożenie powodowane przez tego szkodnika w centralnej części kraju (łódzkie, mazowieckie, wielkopolskie, lubelskie, świętokrzyskie), w której wiosna z reguły jest bardzo ciepła i sucha. Powoduje to liczne wyloty zimujących chrząszczy. Ziemniak jest tam uprawiany na licznych małych plantacjach, nie zawsze racjonalnie i dokładnie chronionych. Przy tych korzystnych uwarunkowaniach populacje stonki jako szkodnika są tam bardzo liczne.
W niektórych rejonach stonka utrzymuje się w bardzo niskiej populacji, w izolowanych przestrzennie plantacjach istnieje nawet możliwość utrzymywania jej na bardzo niskim poziomie, poniżej progu szkodliwości przy intensywnej i wydajnej ochronie. W ostatnich latach kryterium osłabiającym działalność i rozmnażanie stonki na północy kraju było też występowanie zimnej wiosny, w czasie której występowały anomalie w rozwoju tego szkodnika (głownie mniejsza ilość składanych jaj i zamieranie złóż).
Z reguły w warunkach krajowych wykonywane są średnio 1–2 zabiegi nalistne na stonkę przy użyciu różnych insektycydów. Obecnie nie ma możliwości zaprawiania bulw zaprawą insektycydowo-fungicydową , co było jeszcze popularne kilka sezonów temu (likwidowano wtedy chrząszcze zimujące po wylotach wiosennych i próbnym żerowaniu). W centralnych rejonach kraju, przez duże zasiedlenie chrząszczy na wiosnę, coraz częściej praktykowane jest stosowanie zabiegu wczesnowiosennego (zabiegu na chrząszcze). W innych rejonach kraju dominują zabiegi na wylęgnięte larwy pokolenia L2–L3.
Bardzo często z powodu zaniedbań w ekstensywnej uprawie ziemniaka wykonuje się 1 zabieg w złym terminie lub jego brak. Ze względu na duże rozdrobnienie gospodarstw (ok. 300 tys. zajmujących się uprawą ziemniaka) i uprawę ziemniaków na małych areałach (ogródki i działki, gdzie nie zwalczamy szkodnika), rokrocznie obserwujemy duże namnażanie się populacji stonki dającej początek nowym pokoleniom. Areał uprawy ziemniaka wynosi obecnie ok. 300 tys. ha i jest od dłuższego czasu na dość stałym poziomie.
Zgodnie z zasadami integrowanej ochrony roślin zastosowanie insektycydów powinno być uzależnione od przekroczenia progu szkodliwości, który wynosi: 1 chrząszcz na 25 roślin, 1 złoże jaj/1 roślinę, 15 larw/1 roślinę. Do zwalczania stonki ziemniaczanej wykorzystywane są różne insektycydy, które są zarejestrowane przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W roku 2021 rejestr ten zawiera 76 insektycydów opartych na 15 substancjach czynnych, które należą do 6 grup chemicznych różniących się mechanizmem działania w stosunku do zwalczanego szkodnika. Na rynku są także dostępne środki biologiczne do zwalczania stonki.
Jedynym skutecznym sposobem jej niszczenia na dużym areale jest stosowanie środków chemicznych lub metod wg zasad integrowanej ochrony (łączenia wszystkich metod biologicznych i chemicznych). Zniszczenie powierzchni liści ziemniaka i sprzyjające rozwojowi stonki ziemniaczanej warunki pogodowe (temperatura w granicach 20–25°C i brak opadów) wskazują na potrzebę wykonania zabiegu. Zabieg insektycydem powinien być wykonywany sprawnym i atestowanym opryskiwaczem polowym wyposażonym w rozpylacze zapewniające wydatkowanie od 150 do 300 l cieczy roboczej na 1 ha, średniokropliste, a ciśnienie ok. 3–3,5 barów (w zależności od typu rozpylacza).
Szkodliwość stonki związana jest głównie z dużą żarłocznością larw (a szczególnie tych pokolenia L3–L4 – największych). Przy dużej intensywności pojawu, larwy lub chrząszcze letnie, w drugiej części sezonu, zjadają całą masę liściową (zostają gołe łodygi, tzw. gołożery). Na wczesnych odmianach plon może ulec obniżeniu o 40–60%, odmiany późniejsze mogą częściowo zregenerować ubytek ulistnienia.
Optymalnymi terminami zwalczania stonki ziemniaczanej są:
- okres masowego gromadzenia się chrząszczy pokolenia zimowego na wschodach ziemniaka;
- okres masowego wylęgania larw L1–L2 (pojawianie się pierwszych larw L3);
- okres masowego gromadzenia się chrząszczy pokolenia letniego.
Przy zwalczaniu stonki ziemniaczanej należy dodać, że na skuteczność działania insektycydów z różnych grup chemicznych duży wpływ ma temperatura powietrza w czasie wykonywania zabiegu (dla najliczniejszej grupy – pyretroidów – barierą jest maksymalna granica do 20°C; najlepiej stosować je w pochmurny dzień i przy braku nasłonecznienia).
Stosując środki ochrony roślin należy pamiętać o efekcie uodparniania się owadów. Aby zapobiec temu niekorzystnemu zjawisku, należy pamiętać o przemiennym stosowaniu substancji czynnych pomiędzy zabiegami. W przeciwnym wypadku po jakimś czasie może dojść do wykształcenia odporności u owada. Odporność to naturalny proces ewolucyjnego przystosowywania się żywego organizmu do zmieniających się warunków środowiska. Insektycydy niszczą w populacji osobniki wrażliwe, pozostawiając te, które mają dziedzicznie uwarunkowane cechy odporności. Jednym ze sposobów ograniczania procesu odporności jest przemienne stosowanie środków z różnych grup chemicznych – o różnym mechanizmie działania w organizmie szkodnika. Większość insektycydów to neurotoksyny (działają na system nerwowy owada).
Środki z grupy pyretroidów powodują początkowo nadmierną ruchliwość (pobudzenie owada), a następnie paraliż. Skutecznie działają one w temperaturach optymalnych, do 20°C i pochmurnej pogodzie. Insektycydy fosforoorganiczne i karbaminiany – działają w temperaturze otoczenia powyżej 15°C. Natomiast neonikotynoidy (w tym momencie tylko oparte na acetamiprydzie) mają zdolność przemieszczania się w chronionej roślinie i jej przyrostach dłuższy czas, czyli działają układowo, stosowane są w szerokim zakresie temperatur. Tak, jak po zastosowaniu innych neurotoksyn, końcowym efektem ich zastosowania jest paraliż zwalczanego owada.
Konsekwencją zmniejszenia się liczby środków na rynku jest dostosowywanie naszych przepisów do wymogów unijnych. Zgodnie z art. 47 ustawy o ochronie roślin (Dz. U. z 2004 r. Nr 11, poz. 94 z późniejszymi zmianami) prowadzony jest rejestr środków ochrony roślin dopuszczonych do obrotu zezwoleniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Rejestr zawiera następujące informacje: datę ważności i numer zezwolenia na dopuszczenie środka ochrony roślin do obrotu; nazwę środka ochrony roślin; producenta środka; rodzaj środka; zawartość; nazwę substancji czynnej wchodzącej w skład danego środka; informacje dotyczące klasyfikacji środka ochrony pod względem stwarzania przez niego zagrożeń zdrowia człowieka, pszczół i organizmów wodnych oraz informacje o dopuszczeniu środka ochrony roślin do stosowania w strefach ochronnych ujęć wody oraz na terenie uzdrowisk, otulin parków narodowych i rezerwatów przyrody. Dostępność tych informacji jest bardzo ważna, nie można bowiem stosować środków nieposiadających aktualnego zezwolenia.
Źródło: na podstawie materiałów (etykiet preparatów), zaleceń MRiRW na stronie www.minrol.gov.pl/ zakładka informacje branżowe/ochrona roślin/ etykiety preparaty zarejestrowane (rejestr z dnia 31.03.2021 r.)
