Dialog z rolnikami jest kluczowy, aby zrozumieć ich potrzeby i oczekiwania oraz przekonać ich do zmiany sposobu użytkowania gruntów. Ważne jest, aby wspierać rolników w adaptacji do zmian klimatycznych i promować praktyki rolnicze, które przyczyniają się do zrównoważonego gospodarowania wodą i minimalizacji ryzyka suszy – mówi Mateusz Balcerowicz, zastępca prezesa PGW Wody Polskie ds. Ochrony Przed Powodzią i Suszą.
Panie prezesie, na „pomoc suszową” w roku 2023 przewidziano 1,5 mld złotych. Wody Polskie na swój program kształtowania zasobów wodnych przewidziany na 3 lata, w którym do odbudowy bądź rozbudowy przewidziano ok. 650 obiektów, dostały 150 mln złotych. Czy nie lepiej by było pieniądze z „pomocy suszowej” przeznaczyć na małą i dużą retencję?
Susza jest jednym z kluczowych wyzwań, przed którymi stoi współczesne rolnictwo w wyniku postępujących zmian klimatycznych w zakresie obiegu wody. Zbyt mała ilość opadów deszczu i skrajnie wysokie temperatury prowadzą do nieodwracalnych skutków dla gleby oraz plonów, wpływając negatywnie na wydajność i jakość upraw.
Przyczyny tego zjawiska są wielorakie i złożone, ale na pewno możemy wskazać na zmiany klimatyczne jako jedną z głównych przyczyn. Obserwujemy ciepłe i bezśnieżne zimy, a także upalne lata, które powodują zmiany w rozkładzie i intensywności opadów.
Dodatkowo, działalność człowieka odgrywa istotną rolę w nasilaniu tego problemu. Osuszanie mokradeł, zasypywanie oczek śródpolnych czy usuwanie zadrzewień mają istotny wpływ na zmniejszenie retencji wody w glebie. Ponadto, historyczne melioracje wodne, które miały na celu odprowadzanie nadmiaru wody z terenów rolniczych, często przyczyniają się do dalszego pogłębiania problemu suszy. Rozwiązanie tego problemu wymaga kompleksowego podejścia.
W lutym 2020 roku Wody Polskie opracowały założenia do Programu Kształtowania Zasobów Wodnych (zPKZW), w ramach którego priorytetem jest zwiększenie pojemności retencyjnej zlewni rzek na terenach rolniczych poprzez zwiększenie retencji korytowej. Realizacja programu obejmuje inwestycje przywracające dwufunkcyjną rolę urządzeń melioracyjnych, umożliwiającą zarówno odprowadzanie wód z pól w czasie opadów, jak i ich nawodnienie w okresach suszy.
W efekcie budowy, odbudowy lub remontu urządzeń wodnych możliwe jest dodatkowe zmagazynowanie wody. Dzięki wykonaniu remontów mechanizmów napędowych klap na jazach oraz wymianie szandorów jazów piętrzących wody, oraz remontom przepustów z piętrzeniem, możliwe jest spowolnienie spływu wód, co prowadzi do zwiększenia retencji w korycie rzecznym. Efektem tego jest wzrost poziomu wód gruntowych, co sprzyja poprawie mikroklimatu oraz zachowaniu bioróżnorodności.
Dodatkowo, zachowywane są odpowiednie przepływy środowiskowe w okresach niżówkowych w ciekach, co ma istotne znaczenie dla ekosystemów wodnych. Dodatkowo, właściciele gruntów rolnych mogą wodę zretencjowaną wykorzystać do celów produkcji rolnej. Takie działanie wymaga współpracy na linii PGW Wody Polskie i właściciele gruntów, w tym spółki wodne i ich związki, rolnicy, doradcy rolni, a także jednostek samorządu terytorialnego i lokalnych partnerstw ds. wody.
Co zrobiono do tej pory w ramach realizacji wspomnianego programu kształtowania zasobów wodnych?
W trakcie trzech lat realizacji programu PGW Wody Polskie wykonało 13 zadań o charakterze inwestycyjnym na kwotę około 18 mln zł. W latach 2020-2023 Wody Polskie wykonały 338 zadań o charakterze utrzymaniowym, wydatkując na ten cel około 30 mln zł. Wyremontowano przeszło 1000 urządzeń wodnych w zlewniach rolniczych, z obszarem oddziaływania na ponad 45 tysięcy hektarów gruntów rolnych. W roku 2024 zaplanowano realizację 81 zadań na ponad 160 obiektach, których koszt realizacji wyniesie około 11 mln złotych.
W celu zwiększenia retencji korytowej Wody Polskie utrzymują piętrzenia na około 4 000 obiektach hydrotechnicznych, co pozwala zwiększyć retencję o 378 mln m3 wody w skali kraju. Warto również wspomnieć, że PGW Wody Polskie organizują spotkania w sprawie kształtowania zasobów wodnych, w których uczestniczą regionalne zarządy gospodarki wodnej, zarządy zlewni oraz nadzory wodne.
Do tej pory odbyło się około 2100 spotkań, których celem jest edukacja na temat wody oraz rozmowy z użytkownikami wód, ich efektem są także konkretne porozumienia i realizowane projekty. Ponadto, przedstawiciele Wód Polskich biorą udział w spotkaniach lokalnych partnerstw ds. wody, które mają na celu wymianę doświadczeń z jednostkami samorządu terytorialnego oraz współpracę w zakresie racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Do tej pory odbyło się około 418 spotkań. Inicjatorem tworzenia LPW jest Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a realizatorami inicjatywy są Ośrodki Doradztwa Rolniczego w całym kraju.
Jednym z elementów odbudowywania zasobów wód powierzchniowych jest ponowne zalewanie dawnych torfowisk i łąk okresowych. Jak chcecie przekonać rolników, którzy walczą o każdy skrawek ziemi, żeby oddali naturze to, co jej odebrali?
Oczywiście najważniejsze jest kompleksowe podejście do problemu, które wymaga nie tylko działań technicznych związanych z retencją wody, ale także działań nietechnicznych oraz edukacji społecznej i dialogu z istotnymi grupami społecznymi, takimi jak rolnicy. W roku 2022PGW Wody Polskie opracowało materiał informacyjny “Jak ograniczyć zużycie wody w rolnictwie oraz na gruntach leśnych”, który zawierał konkretne działania mające na celu zmniejszenie ryzyka suszy na gruntach rolnych. Ten materiał został rozpowszechniony m.in. wśród Ośrodków Doradztwa Rolniczego oraz lokalnych partnerstw ds. wody.
Ponadto, od roku 2019 prowadzona jest kampania informacyjna “Stop Suszy!”, której celem jest edukacja społeczeństwa na temat zjawiska suszy, jej konsekwencji oraz wskazanie sposobów przeciwdziałania jej skutkom. Kluczowym elementem tej kampanii jest podkreślanie roli każdego z nas w oszczędzaniu wody oraz podejmowaniu działań mających na celu zmniejszenie ryzyka wystąpienia suszy. W ramach tej kampanii informacyjnej propagowane są również praktyczne rozwiązania oraz dobre praktyki związane z efektywnym gospodarowaniem zasobami wodnymi.
Należy podkreślić, że dialog z rolnikami jest kluczowy, aby zrozumieć ich potrzeby i oczekiwania oraz przekonać ich do zmiany sposobu użytkowania gruntów. Właśnie dlatego ważne jest, aby wspierać rolników w adaptacji do zmian klimatycznych i promować praktyki rolnicze, które przyczyniają się do zrównoważonego gospodarowania wodą i minimalizacji ryzyka suszy. Działania takie powinny być uzgodnione przez wszystkie strony. Z tego powodu należy rozpocząć od dobry przykładów i zlewni modelowych, które pozwolą nam na dalszą dyskusję.
Dla większości rolników problemem nie jest nadmiar wody, lecz jej brak. Wody Polskie są instytucją jak najbardziej powiązaną z tym tematem. Co robicie w tej kwestii?
W roku 2020 PGW Wody Polskie przygotowało projekt Planu Przeciwdziałania Skutkom Suszy (PPSS), który został przyjęty w drodze rozporządzenia Ministra Infrastruktury we wrześniu 2021 r.
PPSS jest odpowiedzią na zagrożenie wystąpieniem suszy rolniczej. Zostały w nim wskazane zadania inwestycyjne w zakresie przebudowy i budowy urządzeń wodnych, w tym nadania funkcji nawadniającej istniejącym urządzeniom melioracyjnym na terenie zlewni rolniczych. Wskazano w nim zadania dotyczące budowy oraz przebudowy 145 zastawek, 81 jazów oraz 101 innych budowli służących retencjonowaniu wody. Planowany w ramach zadań z załącznika 2 wzrost poziomu retencji korytowej wynosi ponad 10 883 tys. m3.
Ponadto, w PPSS zawarty katalog działań służących łagodzeniu i przeciwdziałaniu skutkom suszy. Wśród nich znajdują się działania związane ze zwiększeniem retencji (zarówno sztucznej, jak i naturalnej), działania formalne a także działania edukacyjne. Spośród 27 wskazanych działań 14 skierowanych jest na obszary rolne. Najważniejsze z nich dotyczą: zwiększania małej i dużej retencji, budowa lub przebudowy ujęć wód podziemnych do poboru na cele nawodnień rolniczych oraz budowy lub przebudowy wodooszczędnych systemów nawadniania wykorzystujących zasoby wód podziemnych; optymalizacji zasad udzielania dotacji celowej na pokrycie części odszkodowań z tytułu szkód spowodowanych przez suszę rolniczą oraz zawierania umów ubezpieczenia od ryzyka wystąpienia skutków suszy rolniczej oraz opracowania zbioru dobrych praktyk służących racjonalizacji zużycia wody w rolnictwie.
PGW Wody Polskie opracowując projekt PPSS w ramach dedykowanej grupy roboczej, współpracowały z przedstawicielami Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Obecnie rozpoczęliśmy proces aktualizacji PPSS. Będziemy zachęcali wszystkich zainteresowanych, w tym użytkowników wód do jego konsultowania i współtworzenia.
