Jak chronić magazynowane ziarna zbóż, kukurydzy i nasiona rzepaku?

W artykule każdy zainteresowany ochroną swoich zbiorów znajdzie krótką charakterystykę najważniejszych grup szkodników magazynowych, sposobów ich wykrycia i monitoringu występowania. Opisane zostaną też metody jak minimalizujące ryzyko pojawienia się szkodników w magazynie i możliwości ich zwalczania z wykazem zarejestrowanych do tego celu środków ochrony roślin.

dr inż. Tomasz Klejdysz

Centrum Badań Rejestracyjnych Agrochemikaliów

Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy

Zebranie plonów to nie koniec problemów z ochroną. O ile nie zagrożą mu już szkodniki polowe, sprawcy chorób roślin oraz chwasty, to może zrobić to szeroka gama szkodników magazynowych oraz grzybów i bakterii obecnych w obiektach magazynowych.

Mikroorganizmy nie są wybredne i zniszczyć mogą każdy rodzaj ziarna i nasion przechowywanych w złych warunkach lub nieodpowiednio przygotowanych do magazynowania. Mało wymagające są też pod tym kątem roztocze magazynowe oraz gryzonie. Sporo owadów, uznawanych za tzw. szkodniki magazynowe ma często bardziej specyficzne wymagania i zasiedlają one chętniej konkretny rodzaj ziarna, w określonych warunkach (temperatura i wilgotność). Kiedy warunki okażą się korzystne, i szkodniki te mają pod dostatkiem pokarmu, mogą w krótkim czasie zniszczyć lub zanieczyścić sporą część zbiorów, niwecząc wysiłek plantatora włożony w ich wyprodukowanie.

Szkody w magazynach mogą mieć charakter ilościowy i jakościowy. Szkodniki zjadając ziarno powodują zmniejszenie masy składowanej w magazynie. Dobrym przykładem są gryzonie, które licznie występujące mogą pochłonąć spore ilości ziarna, ale również owady nie ustępują im w tym zakresie. Wołek zbożowy nie zwalczany i masowo namnażający się przez co najmniej kilka miesięcy może wyjeść zawartość ziarniaków pozostawiając jedynie niewiele warte łupiny nasienne.

Szkody jakościowe mogą mieć różnoraki charakter. Wspomnieć tu można o zanieczyszczeniu ziarna moczem i kałem oraz sierścią przez gryzonie. Zanieczyszczeniami są też ciała szkodników, ich wylinki i wydzieliny. Obniżenie jakości to też zmniejszenie zdolności kiełkowania, jeśli zmagazynowane ziarno to materiał siewny. Wiele szkodników owadzich zaczyna żerowanie na ziarniaku od jego zarodka, co dyskwalifikuje zasiedlony materiał do siewu.

Największe szkody w magazynach powodują:

– mikroorganizmy (grzyby i bakterie),

– gryzonie,

– bezkręgowce (roztocze i owady).

Zwalczanie roztoczy i owadów jest szczególnie trudne z uwagi na ich zróżnicowaną biologię, duży potencjał rozrodczy oraz często trudności związane z odpowiednio wczesnym ich wykryciem.

Roztocze magazynowe to  głównie przedstawiciele dwóch rodzin: rozkruszkowate i roztoczkowate. To mikroskopijnej wielkości pajęczaki, których długość ciała wynosi mniej niż 1 mm, a więc znajdują się na granicy widzialności oka ludzkiego. Rozmnażają się masowo gdy ziarno ma w szczególności podwyższoną wilgotność, temperatura odgrywa tu mniejsze znaczenie. Roztocze zazwyczaj obecne są w większości magazynów zbożowych, ale powodują szkody, gdy pojawią się odpowiednie warunki dla ich rozwoju. Do najczęściej występujących w magazynach z ziarnem roztoczy zaliczyć można: rozkruszka mącznego, drobny i polowo-magazynowego oraz roztoczka brunatnego i suszowego.

Najgroźniejsze owady, szkodniki magazynowanego ziarna zbóż (w tym kukurydzy) to wołek zbożowy, trojszyki (gryzący i ulec), kapturnik zbożowy, mklik mączny oraz w ostatnich latach również omacnica spichrzanka. Trojszyki, omacnica spichrzanka i spichrzele mogą uszkadzać też rzepak, ale zwykle porośnięty lub zanieczyszczony i opanowany wcześniej przez bakterie i grzyby. Wymienione gatunki zasiedlają ziarno i nasiona jako pierwsze, powodując wzrost jego wilgotności i temperatury. W dalszej kolejności postępuje dalsza degradacja surowca przez grzyby, bakterie i roztocze. Następnie pojawiają się inne, wymagające do rozwoju wyższej wilgotności i temperatury szkodniki takie jak chrząszcze z rodziny wymiecinkowatych, gryzki, pustosze, rozpłaszczyki, spichrzele, mole i wiele innych.

Zbiór i przygotowanie do magazynowania

O magazynowaniu należy pomyśleć już przed zbiorem ziarna i nasion. Najlepiej, aby przeznaczony do magazynowania surowiec miał w trakcie zbioru odpowiednio niską wilgotność i temperaturę. Rzadko jednak jest to możliwe i najczęściej po zbiorze surowiec trzeba schłodzić i wysuszyć (tabela 1). Ważne jest też aby zbiór nie powodował uszkodzenia ziarniaków. Sprzyja temu często upalna i sucha pogoda panująca podczas żniw. Ziarniaki nadmiernie wówczas przesychają i stają się kruche. Drugą przyczyną uszkodzenia ziarniaków może być złe ustawienie podzespołów kombajnu. Uszkodzone ziarniaki w trakcie magazynowania mogą być zasiedlane od razu przez wtórne szkodniki magazynowe.

Ziarno, które ma być przechowywane przez co najmniej kilka miesięcy, nie może zawierać więcej niż 5% zanieczyszczeń, zarówno użytecznych (ziarno drobne, niedojrzałe lub uszkodzone) jak i nieużytecznych (piasek, grudki ziemi, plewy, łuski, zielone części i nasiona chwastów oraz inne). Jeżeli zanieczyszczeń jest więcej ziarno należy oczyścić np. przy użyciu wialni.

Tabela 1. Dopuszczalne wartości wilgotności ziarna i nasion do długookresowego przechowywania

Magazyn i jego przygotowanie na przyjęcie surowca

Zboże, kukurydza i rzepak powinno być przechowywane w obiektach do tego przeznaczonych, szczelnych, wyposażonych w odpowiednią aparaturę monitorującą warunki przechowywania (o ile to możliwe) i nadzorowane przez doświadczony personel lub bieżąco obsługiwane przez firmę DDD. Nie powinno się magazynować plonów w miejscach do tego nie przeznaczonych. Tego typu prowizoryczne magazyny zwykle przynoszą więcej szkód niż pożytku, zarówno dla właściciela, któremu szkodniki zniszczą ziarno jak i dla okolicznych rolników, do których szkodniki będą się rozlatywać. Większość owadów, szkodników magazynowych aktywnie lata (oprócz wołka zbożowego) i zwabione zapachem ziarna może pokonać znaczne odległości. Ziarno zbóż i nasiona rzepaku przechowywać powinno się w silosach (blaszanych lub betonowych) albo w magazynach płaskich. Nieodzownym elementem magazynów, szczególnie do pionowego składowania, powinny być urządzenia do przewietrzania i dosuszania oraz transportu surowca (na których często istnieje jedyna możliwość aplikacji niektórych preparatów zabezpieczających przed szkodnikami). W magazynach do przechowywania nasion rzepaku zagęszczenie czujników powinno być większe niż w zbożowych a systemy wentylatorów powinny zapewniać nawet większą wydajność niż w magazynach zbożowych. Związane jest to z obecność mniejszych przestrzeni w masie nasion rzepaku, które utrudniają przepływ powietrza.

Przed zasypaniem magazynu ziarnem należy zadbać o jego czystość. Zanieczyszczenia i pozostałości poprzednio magazynowanych partii surowców są często źródłem infekcji dla nowych. Znajdują się w nich zarodniki grzybów oraz bakterie a często również szkodnik magazynowe. Dlatego wszelkiego rodzaju zanieczyszczenia powinny być usunięte z magazynów przed ich ponownym napełnieniem. Magazyny powinny być zamknięte i szczelne również w okresach kiedy nie przechowywane jest w nich zboże lub rzepak. Gryzonie oraz aktywnie latające owady chętnie wnikają do takich pomieszczeń zwabione resztkami ziarna lub nawet samym zapachem, utrzymującym się jeszcze długo po opróżnieniu magazynu. Niejednokrotnie słyszy się o przypadkach kiedy rolnik zapewnia, że szkodniki magazynowe (np. wołka zbożowego) przywiózł już z pola. Takie sytuacje mogą mieć miejsce tylko w przypadku kiedy nie zadbano w czystość innych urządzeń mających kontakt z plonem: suszarnie, taśmociągi, środki transportu (przyczepy) oraz zbioru (kombajny). Pozostawione w nich, lub na nich ziarno bez problemu odnajdą i zasiedlą wszędobylskie szkodniki magazynowe i wraz z nową partią surowca trafią do magazynu.  Pamiętać też trzeba o opakowaniach (np. workach), w których mogą być transportowane mniejsze partie ziarna. One również mogą stać się źródłem zakażenia dla świeżego plonu.

Należy prowadzić monitoring pojawu szkodników

Monitoring pojawu i obecności szkodników powinien być prowadzony również w magazynach i jest on nieodzownym elementem prawidłowej ochrony magazynów. Należy monitorować zarówno puste pomieszczenia jak i te zapełnione. Samo przeglądanie ziarna rzadko pozwala na wykrycie szkodników, które początkowo mogą być nieliczne w magazynie.

Gryzonie łatwo monitorować przy użyciu karmników deratyzacyjnych. Rozmieszczone one powinny być nie tylko wewnątrz magazynu, ale też przy jego ścianach zewnętrznych oraz przy ogrodzeniu obiektów magazynowych. Ubytek rodentycydy w karmnikach świadczy o obecności szkodników.

Monitoring owadów, szkodników magazynowych wymaga sporej wiedzy i doświadczenia z uwagi na ogromną różnorodność tej grupy szkodników. Prostą metodą na wykrycie wołka i innych chrząszczy jest przesianie próbki ziarna przez sito o oczkach mniejszych niż rozmiar ziarniaków.  Można też stosować pułapki feromonowe lub działające typowo mechanicznie. Pierwsze z nich służą głównie do wykrywania motyli magazynowych takich jak mkliki, mól ziarniak i omacnicy spichrzanki. Pułapki mechaniczne sprawdzają się bardziej przy wykrywaniu chrząszczy np. wołków, trojszyków, spichrzeli i wielu innych. Na rynku dostępnych jest ogromna różnorodność pułapek. Do odłowu motyli wykorzystać można pułapki lejkowe, gdzie odłowione owady zostają uwięzione w pojemniku pod lejkiem oraz lepowe, np. typu „delta”. W obu wymienionych typach umieszcza się dyspenser zawierający feromon płciowy wabiący samce lub innego rodzaju atraktanty, które mogą wabić obie płcie. Do monitoringu występowania chrząszczy przebywających w masie ziarna warto zastosować pułapki typu „pitfall”, które umieszcza się wewnątrz pryzmy lub w silosie. Posiadają one otwory umożliwiające wejście szkodników, które następnie uwięzione zostają w niżej położonym pojemniku. W sklepach zakupić można również zmodyfikowane pułapki „pitfall” w formie rur o perforowanych ściankach. W magazynach płaskich i pustych obiektach sprawdzą się również pułapki podłogowe. Odławiają one chrząszcze, które dodatkowo wabione mogą być różnego rodzaju atraktantami. Pułapki należy kontrolować co najmniej raz w tygodniu. Po stwierdzeniu w nich szkodników należy podjąć odpowiednie działania: zidentyfikować szkodnika, zlokalizować jego drogę wejścia do magazynu i ją zlikwidować, w razie potrzeby przewietrzyć i schłodzić surowiec oraz, w razie konieczności wykonać zwalczanie chemiczne.

Zwalczanie szkodników w magazynach

Chemiczne zabiegi zwalczania szkodników magazynowych należy przeprowadzić po przekroczeniu progu ekonomicznej szkodliwości. Dla wołka i kapturnika w ziarnie zbóż wynosi on 2 chrząszcze na 1 kg ziarna. Należy zaznaczyć, że próg ekonomicznej szkodliwości jest wartością umowną i może się różnić w zależności od czasu i warunków przechowywania. Im dłuższy planowany czas przechowywania, tym próg szkodliwości niższy. Przekroczenie progu szkodliwości w magazynach nieogrzewanych w okresie jesieni nie musi być przesłanką do podjęcia zwalczania chemicznego, ponieważ w niższych temperaturach owady stają się mniej aktywne a w temperaturach panujących w okresie zimy praktycznie się nie rozmnażają. Liczebność szkodników w masie ziarna lub nasion określa się pobierając próbki w różnych miejscach i łączy je w zbiorczą próbkę. Następnie zanieczyszczenia (w tym szkodniki) odsiewa się przy użyciu sita, a liczbę stwierdzonych szkodników przelicza się na 1 kg masy ziarna.

Zabiegi chemiczne zarówno o magazynach pustych jak i zapełnionych.

Zabiegi z użyciem preparatów chemicznych w magazynach najlepiej powierzyć wyspecjalizowanym firmom DDD. Środki ochrony roślin do stosowania w magazynach są bardzo toksyczne, szczególnie fosforowodór – gaz wydzielający się w trakcie fumigacji z fosforku glinu lub magnezu, które są głównymi składnikami fumigantów. Fosforowodór działa nieselektywnie i równie skutecznie zabija pleśnie, bakterie, roztocze, owady jak i kręgowce. Zamknięte pomieszczenia w których się stosuje fumigację stwarzają poważne ryzyko utraty zdrowia a nawet życia przez użytkownika. Nieprawidłowe użycie środków ochrony roślin może skutkować też uszkodzeniem wyposażenia magazynu. Fosforowodór może powodować korozję metali, dlatego wrażliwe elementy należy prze zabiegiem odpowiednio zabezpieczyć. Bezwzględnie należy przestrzegać zapisów etykiety i stosować tylko zarejestrowane środki ochrony roślin, których rejestr dostępny jest na stronie internetowej Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Profilaktyczna dezynsekcji pustych obiektów magazynowych jest konieczna, gdyż nawet pomimo dokładnego sprzątania roztocze i wiele gatunków owadów może przetrwać w różnego rodzaju zakamarkach. Przeznaczone są do tego preparaty do wykonania oprysków, świece dymne oraz fumiganty (tabela 2). Fumigacja oraz użycie świec dymnych daje lepszy efekt zwalczania niż oprysk, gdyż gaz dociera do wszystkich, nawet niedostępnych dla oprysków miejsc. Ponadto działa również na stadia szkodników trudne do zwalczenia insektycydami kontaktowymi (jaja, larwy i poczwarki ukryte wewnątrz ziarniaków).

Należy pamiętać, że zabieg fumigacji mogą wykonywać tylko użytkownicy profesjonalni, którzy ukończyli szkolenie w zakresie stosowania środków ochrony roślin metodą fumigacji. Nie wystarcza tu podstawowe czy uzupełniające szkolenie w zakresie stosowania środków ochrony roślin. Gazować można również zmagazynowane już ziarno, jednak oprócz fumigantów, na ziarno i nasiona można stosować profilaktyczne opryski (tabela 3). Środek stosować należy bezpośrednio na taśmociągu, redlerze, przenośniku ślimakowym, w czasie transportu ziarna do silosu lub na pryzmę.

Najlepiej stosować zarejestrowane środki ochrony roślin w magazynach, jednak na rynku dostępne są również tzw. biocydy. Są to preparaty które nie zostały przebadane pod kątem wpływu na magazynowane ziarno i nasiona. Należy zachować szczególną ostrożność przy ich stosowaniu oraz zawsze przestrzegać zapisów etykiety.

Tabela 2. Środki ochrony roślin zarejestrowane do dezynsekcji pustych pomieszczeń magazynowych, silosów zbożowych i paszowych.

Tabela 3. Środki ochrony roślin zarejestrowane do dezynsekcji płodów rolnych oraz produktów spożywczych.