Zbilansowanie składników mineralnych w dawce pokarmowej dla krów mlecznych jest jednym z najtrudniejszych zadań stawianych hodowcom, szczególnie w przypadku żywienia pastwiskowego.
Trudność ta jest wynikiem zmieniającej się ilości zielonki na jednostce powierzchni, składu runi pastwiskowej oraz składu chemicznego poszczególnych roślin. Poziom składników mineralnych w poroście zmienia się wraz z zaawansowaniem sezonu wegetacyjnego. Najbardziej zdradliwe są rosnące młode trawy. Zielonka taka zawiera mało magnezu oraz bardzo dużo potasu, co pogarsza wchłanianie tego pierwszego z przewodu pokarmowego. Ponadto pobranie przez krowy młodej zielonki z traw zawierającej mało sodu pociąga za sobą zwiększenie poziomu potasu w ślinie, co jeszcze bardziej potęguje nadmiar tego pierwiastka i jego antagonistyczne działanie w stosunku do magnezu. Z tych względów w żywieniu pastwiskowym ze wszech miar korzystne jest stosowanie lizawek mineralnych.
Wykorzystując naturalną skłonność zwierząt do lizania słonych przedmiotów produkowane są lizawki solne. Stanowią one łatwo przyswajalne źródło sodu i chloru, deficytowych pierwiastków w diecie bydła. Deficyt ten jest szczególnie groźny dla zwierząt rosnących oraz wysoko wydajnych.
Znajdujące się w handlu lizawki to brykiety (kostki), pojemniki, miednice lub wiaderka. Ich masa to ok. 10 kg (kostki o wymiarach 18x18x16cm) lub 2,5-5 kg (pojemniki) oraz 22,5-80 kg (miski, wiaderka).
Lizawki w swoim składzie obok chlorku sodu (soli kuchennej) zawierają szereg dodatków mineralnych. Najczęściej są to takie mikroelementy jak: miedź, cynk, magnez, mangan, kobalt, selen oraz jod. Głównymi adresatami lizawek są cielęta, krowy i buhajki hodowlane, jałówki, opasy, owce, kozy, konie oraz zwierzyna płowa i zwierzęta w ogrodach zoologicznych. Mogą być stosowane równolegle ze skarmianymi prefiksami mineralnymi lub witaminowo-mineralnymi w paszach pełnoporcjowych.
Wyposażenie zwierząt w lizawki umożliwia im intuicyjne pobieranie minerałów w zależności od potrzeb i w odpowiednich ilościach. Z reguły bydło chętnie korzysta z lizawek, zaś ich forma umożliwia stosowanie lizawek zarówno na pastwisku, jak i w oborze.
Lizawki powinny być ustawione w miejscach dostępnych dla zwierząt. Pobierane są przez zwierzęta sposobem zlizywania powierzchni. Zwierzętom takim należy zapewnić stały dostęp do wody, szczególnie na pastwiskach.
Normy żywienia zwierząt określają zapotrzebowanie krów mlecznych na sód w zależności od wydajności mlecznej (od 10 do 40 kg mleka) na 15-38 g/dobę. Obserwacje wykonane w Instytucie Zootechniki-PIB wykazały, że krowy w okresie pełnej laktacji, przy wydajności powyżej 20 kg mleka/dobę pobierają z lizawek ok. 65 g soli/dobę. Uwzględniając straty lizawek spowodowane ich higroskopijnością można sugerować, że roczne zapotrzebowanie krowy mlecznej wynosi ok. 2-3 lizawki solnej.
Stosowanie w żywieniu krów mlecznych lizawek solnych wzbogaconych w mikroelementy zwiększa zawartość tych ostatnich w mleku oraz jego przetworach. Szczególną uwagę należy zwrócić na lizawki zawierające jod. Są one produkowane m. in. przez kopalnię soli w Kłodawie. Cieszą się dużym powodzeniem wśród odbiorców. Jak wykazały badania przeprowadzone w Instytucie Zootechnki-PIB w Krakowie, dzięki skarmianiu krowami lizawek wzbogaconych w jod, można podnieść nawet 8-, 9-krotnie zawartość tego pierwiastka w mleku. Sądzi się, że spożywanie mleka i jego przetworów bogatych w jod, obok jodowania soli kuchennej, może być skuteczną alternatywą dla profilaktyki niedoboru jodu w diecie człowieka. Lizawki oprócz mikroelementów zestawionych w różnych konfiguracjach, mogą zawierać również dodatek ziół lub witamin (np. A, D, E i B).
Obok lizawek solnych, coraz częściej można w handlu spotkać lizawki mineralno-energetyczne. Lizawki takie są słodkie i najczęściej składają się z melasy, dodatków mineralnych i witamin, a także składników buforujących pH treści żwacza. Są chętnie pobierane przez zwierzęta i obok uzupełnienia związków mineralnych pozwalają niwelować niedobór energii w początkowym okresie laktacji lub skutki braki energii spowodowane przez upały lub często zmieniającą się jakość pasz objętościowych. Skojarzenie cukrów i siarczanów ponadto, stymuluje mikroflorę bakteryjną żwacza do syntezy aminokwasów siarkowych.
Lizawki, w świetle prawa paszowego, są bezpiecznym dodatkiem. Można je nabyć prawie we wszystkich magazynach, składach i hurtowniach prowadzących sprzedaż mieszanek paszowych na terenie całego kraju. Z racji stosunkowo niskiej ceny, warto je traktować jako cenne źródło mikroelementów w diecie bydła.
Autor: prof. dr hab. Tadeusz Barowicz
