Rozmiar strat zimowych w sezonie wegetacyjnym 2011/2012 w produkcji oraz doświadczeniach odmianowych realizowanych przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej nie był w tej skali notowany w przeszłości. Mieliśmy więc do czynienia z sytuacją nadzwyczajną. Rejony największych strat zimowych w uprawach zbóż i rzepaku są powszechnie znane.
Wiadomym też jest, że główną przyczyną wymarzania było słabe zahartowanie roślin (stosunkowo ciepło do połowy stycznia) i znaczne spadki temperatury powietrza przy braku pokrywy śnieżnej, zwłaszcza w I dekadzie lutego. Należy zwrócić uwagę na fakt, że w przypadku braku śniegu w większości lub we wszystkich dniach I dekady lutego wymarzanie często obejmowało wszystkie badane odmiany, bez względu na różnice w ich mrozoodporności. Najlepiej sytuację tę obrazuje poziom strat zimowych pszenicy ozimej w ponad 200 odmianowych kolekcjach, zawierających zarówno odmiany najnowsze, jak i wiele odmian starszych krajowych i zagranicznych, założonych przez Centralny Ośrodek w Stacjach Doświadczalnych Oceny Odmian w Słupi Wielkiej (k. Poznania) i Zybiszowie (k. Wrocławia) (tab. 1).
Tabela 1. Przezimowanie odmian pszenicy ozimej w badaniach odrębności wyrównania i trwałości odmian w sezonie wegetacyjnym 2012/2013.
| % martwych roślin | Słupia Wielka | Zybiszów |
| liczba odmian | ||
| 100% | 148 | 147 |
| 80 – 99% | 11 | 19 |
| 60 – 79% | 23 | 9 |
| 40 – 59% | 13 | 9 |
| 20 – 39% | 9 | 10 |
| 0 – 19% | 0 | 2 |
| Razem badanych odmian | 204 | 196 |
Łącznie z powodu złego przezimowania roślin zdyskwalifikowanych zostało około 40% doświadczeń z pszenicą ozimą i jęczmieniem ozimym oraz około 35% doświadczeń z rzepakiem ozimym. W tych warunkach znacznie lepiej przetrwały odmiany pszenżyta i na ogół bardzo dobrze odmiany żyta.
Doceniając wagę problemu, Centralny Ośrodek od wielu lat badania mrozoodporności odmian zbóż ozimych (jęczmień, pszenica, pszenżyto) prowadzi zarówno w podstawowych doświadczeniach polowych, jak i specjalnych prowokacyjnych (chłodnia, skrzynia, nasyp, punktowe siewy polowe). W większości sezonów wegetacyjnych wiedza o mrozoodporności odmian czerpana jest wyłącznie z prowokacyjnych doświadczeń specjalnych, gdyż w warunkach naturalnych nie notuje się zimowych strat roślin badanych odmian zbóż. Należy wyraźnie zaznaczyć, że oceny mrozoodporności jęczmienia ozimego są nieporównywalne z ocenami odmian pszenicy ozimej i pszenżyta ozimego, gdyż jęczmień testuje się przy mniejszym stresie termicznym. Temperatura mrożenia roślin jęczmienia w chłodni jest wyższa (od -10 do -14oC) niż pszenicy i pszenżyta (od -15 do -18oC). Ten stosunkowo nieduży stres termiczny jest wystarczający dla zniszczenia znacznej
części roślin, które wyrosły w płytkich drewnianych skrzynkach. Najczęściej oceny mrozoodporności z warunków prowokacyjnych dobrze korespondują z ocenami w warunkach naturalnych, czego potwierdzeniem są wyniki przezimowania odmian w obecnym sezonie wegetacyjnym. Przedstawione w tabelach nr 2-4 oceny mrozoodporności odmian zbóż w skali 9-stopniowej, w której ocena 9 oznacza najlepszą, a 1 – najgorszą mrozoodporność, obejmują wszystkie dotychczasowe lata badań, w tym z sezonu wegetacyjnego 2011/2012. Wyniki ostatniego sezonu mają znaczący udział w zaprezentowanej ocenie mrozoodporności odmian. W uproszczeniu można przyjąć, że różnica 1 stopnia w skali 9-stopniowej na plus oznacza około 10% więcej zimujących roślin.
Znacznie większym problemem jest ocena mrozoodporności odmian rzepaku, gdyż testy w warunkach prowokacyjnych nie dają spodziewanych rezultatów, dlatego nie są obecnie prowadzone przez Centralny Ośrodek. Wiedza o tej cesze czerpana jest więc wyłącznie z podstawowych doświadczeń polowych (dla oceny plonu i innych cech rolniczo-użytkowych), ale w ostatnich latach praktycznie nie występowało wymarzanie odmian. Wyjątkiem są dwa ostatnie sezony wegetacyjne, przy czym dla oceny mrozoodporności odmian przydatny był w zasadzie tylko sezon 2011/2012. Z tego względu w tabeli nr 5 podano wyłącznie wyniki martwych roślin dla odmian badanych w doświadczeniach PDOiR w obecnym sezonie wegetacyjnym.
Wpływ Centralnego Ośrodka na poziom mrozoodporności odmian wpisywanych do krajowego rejestru jest bardzo ograniczony. Jest to bowiem zależne od podaży odmian o takich właściwościach przez krajowe i zagraniczne ośrodki hodowlane. Radykalne poprawienie mrozoodporności odmian, przy zachowaniu innych korzystnych właściwości nie jest zadaniem łatwym i na pewno niemożliwym do realizacji w krótkim czasie. Wiedząc, że zachodzące zmiany klimatu przejawiają się między innymi nasileniem zjawisk ekstremalnych należy podjąć także inne działania, pozwalające minimalizować ryzyko. Istotne znacznie może mieć tu instytucjonalne (tak postąpiono w niektórych krajach po ostrej zimie 2002/2003) lub indywidualne tworzenie rezerw materiału siewnego. Rozważyć można także uprawę mieszanek międzygatunkowych (np. żyto + pszenżyto; mieszanka na bardzo trudne warunki) lub odmian tego samego gatunku o zróżnicowanej mrozoodporności oraz plenności (plenna odmiana o małej mrozoodporności + mniej plenna odmiana o lepszej mrozoodporności).
