Polska należy od największych producentów ziemniaków w Unii Europejskiej. Jednak w ostatnich latach powierzchnia uprawy systematycznie maleje, ale nadal pod uprawą znajduje się powierzchnia ponad 600 tys. ha. Niski poziom agrotechniki przy małym zużyciu nawozów i środków ochrony roślin oraz niedostatecznej wymianie sadzeniaków wpływa na to, że przeciętne plony ziemniaków w kraju są ponad 2-krotnie niższe niż w większości krajów Unii Europejskiej. Są jednak w kraju już rolnicy i grupy producentów ziemniaka powiązani z rynkiem i z przetwórstwem, którzy stosują nowoczesne zasady produkcji i uzyskują plony na tym samym poziomie przy mniejszym nakładzie kosztów.
Najbardziej pracochłonnym elementem produkcji ziemniaków jest zbiór, który pochłania w zależności od zastosowanych maszyn od 30 do 120 rbh/ha. Od sposobu zbioru zależy jakość ziemniaków jadalnych do bezpośredniej konsumpcji i do przetwórstwa, wartość nasienna sadzeniaków, a także trwałość przechowalnicza.
Duże rozdrobnienie plantacji ziemniaka w kraju przy nadmiarze siły roboczej na wsi jest hamulcem w upowszechnianiu pełnej mechanizacji zbioru i zmusza niejako przemysł maszyn rolniczych do produkcji prostych, mało wydajnych i dość prymitywnych kopaczek z rozrzutnikiem gwiazdowym, kopaczek wibracyjnych i przenośnikowych, gdzie pracochłonność zbioru wynosi ok. 120 rbh/ha. Przy względnie taniej sile roboczej w Polsce odczuwa się na wsi wrażenie, że koszty mechanizacji są bardzo wysokie, chociaż ceny maszyn o podobnych parametrach jakości i wydajności są jeszcze kilkakrotnie tańsze niż w zachodniej Europie.
Obniżenie kosztów mechanizacji przygotowania plantacji do zbioru i zbioru kombajnowego może nastąpić tylko przez zwiększenie sezonowego wykorzystania maszyn i polepszenie organizacji pracy. Pełne wykorzystanie 1-rzędowego kombajnu ziemniaczanego w sezonie to zbiór na 30-40 hektarach plantacji. Wymienione maszyny specjalistyczne dla indywidualnego rolnika w większości nie będą właściwie wykorzystane, przez co koszty stałe amortyzacji, oprocentowanie kredytów, konserwacji i napraw bieżących będą bardzo wysokie. Zespołowe użytkowanie maszyn specjalistycznych do zbioru szczególnie na małych areałach jest nakazem chwili, jeśli się poważnie myśli o unowocześnieniu i pełnym zmechanizowaniu technologii produkcji oraz zbliżeniu do standardów światowych. Dlatego w rozdrobnionych gospodarstwach rolnych wzorem krajów zachodnich najlepszym rozwiązaniem jest powołanie zespołów i wspólnot maszynowych lub kółek mechanizacyjnych działających na innych zasadach niż dotychczasowe w kraju Kółka Rolnicze.
Przygotowanie plantacji do zbioru
Jakość zebranych ziemniaków oraz prawidłowe wykonanie mechanicznego zbioru zależy od właściwego przygotowania plantacji, które ma na celu:
• przyśpieszenie dojrzewania bulw, szczególnie odmian średnio późnych i późnych pozwalające na łatwiejsze oddzielanie bulw od stolonów i zwiększenie ich odporności na uszkodzenia mechaniczne,
• zwiększenie zabezpieczenia bulw przed chorobami wirusowymi i zarazą ziemniaka,• ułatwienie pracy maszyn zbierających i uzyskanie przez to większych wydajności przy mniejszej ich awaryjności,
• w przypadku plantacji nasiennych uzyskanie wyższego plonu sadzeniaków o lepszej zdrowotności.
Termin niszczenia łęcin powinien być uzależniony od stanu wegetacji oraz planowanego terminu zbioru i winien być przeprowadzony na 1-3 tygodnie przed planowanym zbiorem. Zniszczenie naci i występujących chwastów ułatwia obsychanie i ogrzewanie gleby i bulw, przez co ich naskórek w wyższej temperaturze staje się bardziej elastyczny, mniej podatny na uszkodzenia mechaniczne.
Niszczenie łęcin i przygotowanie plantacji do zbioru można przeprowadzić wieloma sposobami: mechanicznym przy pomocy rozdrabniaczy łęcin Z 319, Z 366 i Z 322, chemicznym poprzez oprysk preparatem Reglone rozpuszczonym w 300-400 l wody w dawkach 3-5 l/ha lub metodą mechaniczno-chemiczną, gdzie po mechanicznym rozdrobnieniu łęcin zastosujemy mniejszą o połowę dawkę herbicydu.
Zbiór ziemniaków
Mechaniczny zbiór ziemniaków należy wykonać po osiągnięciu pełnej dojrzałości bulw (tj. gdy naskórek bulwy nie złuszcza się pod naciskiem kciuka) przy temperaturze gleby powyżej 10 oC i wilgotności nie większej niż 15%. Im niższa temperatura gleby i większa wilgotność tym większa podatność bulw na uszkodzenia mechaniczne. Przy niskiej temperaturze gleby naskórek bulw staje się mniej elastyczny i w większym stopniu narażony jest na obicia przez pręty kopaczek lub kombajnów, a także w transporcie i rozładunku. Przy większej wilgotności gleby zmniejsza się odsiewalność gleby, obniża się jakość pracy maszyn zbierających i dokładność zbioru. W zależności od wczesności odmiany, wykopki należy przeprowadzić w terminie od połowy sierpnia do końca września. Jedynie w centralnych, południowych i południowo-zachodnich rejonach kraju, gdzie nie ma obawy wystąpienia znacznych przygruntowych przymrozków, zbiór odmian późnych można przedłużyć do 10 października.
Dla małych gospodarstw od ponad 10 lat wielu producentów rozpoczęło w kraju produkcję jednorzędowych kopaczek wibracyjnych, które mogą być także wykorzystane po zmianie lemiesza wyorującego do zbioru buraków, marchwi i innych roślin korzeniowych. Są to maszyny lekkie, bardzo tanie, cechujące się małym wskaźnikiem uszkodzeń mechanicznych bulw, wymagają jednak dokładnego przygotowania plantacji do zbioru oraz dobrze odsiewalnej gleby.
Dla małych plantacji produkuje się także jednorzędowe kopaczki przenośnikowe Z 649 i Z 632, które szczególnie przydatne są do kopania ziemniaków wczesnych przeznaczonych na wczesny zbiór oraz w pracach hodowlanych.
Dwurzędowe kopaczki przenośnikowe wyposażone są obecnie w powlekanie odsiewacze zmniejszające uszkodzenia mechaniczne bulw. Niektóre typy tych kopaczek jak: Z 628 oraz Z 640 posiadają bezstopniową regulację głębokości kopania, są maszynami zawieszanymi na ciągniku przez co mozliwe jest lepsze manewrowanie przy nawrotach. Wyposażone są ponadto w kroje tarczowe uniemożliwiające zapychanie się lemieszy i zabezpieczające przed staczaniem się ziemniaków obok maszyny oraz powlekane zsypy kierujące, odsiane z gleby ziemniaki, na wał dowolnej szerokości. Pozwala to na kopanie na zapas”. Dzięki ogrzaniu się i obsuszeniu bulwy stają się bardziej elastyczne i mniej narażone na uszkodzenia podczas transportu, przeładunku i sortowania.
Zastosowanie do zbioru kombajnów ziemniaczanych powoduje ponad 3-krotne zmniejszenie pracochłonności. Obecnie w kraju użytkuje się 5 podstawowych wersji kombajnów jednorzędowych: Z 652, Z 643 Bolko, Z 643/1, Z 644 Anna oraz Z 650/1 Pyrra. Na życzenie odbiorcy kombajny Z 644 mogą być wyposażone w dodatkowe urządzenia separujące lub workujące i platformę do okresowego magazynowania worków lub skrzynek. Kombajny Z 643 Bolko oraz Z 643/1 mogą być wyposażone w urządzenia do zbioru buraków, marchwi i cebuli. Zasobniki kombajnów o pojemności 750 do 3000 kg są opróżniane za pomocą siłownika (Z 643 Bolko) lub hydraulicznie przenośnikiem podłogowym będącym podłogą zasobników w pozostałych typach maszyn.
Kombajn Z 652 o dużej wydajności posiada krótkie powlekane przenośniki odsiewające i koszyczkowy system podawania ziemniaków na stół przebierczy, który minimalizuje uszkodzenia bulw nawet przy prędkości pracy do 6 km/h. Regulowany rozstaw kół jezdnych pozwala na łatwe przestawienie do wybranej rozstawy międzyrzędzi. Posiada zasobnik na ziemniaki o pojemności 3000 kg.
Bardzo dobre parametry zbioru osiąga kombajn Z 650/1 Pyra wyposażony w zasobnik o pojemności 2000 kg z przenośnikiem podłogowym. Posiada szeroki przenośnik odsiewający z wymiennymi i stałymi otulinami na prętach z możliwością regulacji prędkości przenośników stołu przebierczego i wyłączenia napędu w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa obsługi. Może pracować nawet przy niezniszczonych łętach z prędkością 3-6 km/h w rozstawie międzyrzędzi 62,5-75,0 cm uzyskując wydajność 0,1-0,2 ha/h.
W celu ograniczenia uszkodzeń bulw należy dostosować prędkość pracy maszyn zbierających do warunków glebowych oraz właściwie ustawić wstrząsacze na odpowiednią intensywność wstrząsów tak, aby odsiewała się pod koniec przenośnika odsiewającego. Na glebach łatwo odsiewalnych można pracować z większą prędkością roboczą do 7-8 km /h.
Wraz ze wzrostem głębokości kopania (zagłębienia lemieszy) zwiększa się masa gleby, którą musi “przerobić” kombajn i wzrasta ilość uszkodzeń mechanicznych bulw. Zagłębienie lemieszy powinno być takie, aby na stole selekcyjnym kombajnu nie pojawiały się przekrojone bulwy.Dla dużych plantacji są obecnie dostępne w kraju nowe i używane nowoczesne kombajny zachodnie wyposażone w seperatory brył i kamieni, urządzenia oczyszczające ziemniaki oraz takie zabezpieczenie izolacyjne przenośników odsiewających, stołów przebierczych oraz zasobników, aby bulwa nie stykała się z metalową częścią maszyny. Dodatkowe wyposażenie kombajnów w wymienione urządzenia oraz w elektronikę i komputer powoduje wyraźne podrożenie ceny, jednak są one opłacalne dla rolników specjalistów korzystających z zespołowego użytkowania maszyn lub kółek maszynowych, gwarantujących pełne sezonowe wykorzystanie. Wiele firm zachodnich takich jak: Grimme, Kverneland, Prestige i Reekie produkuje dwurzędowe kopaczki ładujące wyposażone w stoły selekcyjne, urządzenia kruszące bryły o wydajności do 1 ha/h.
W wielu krajach Europy Zachodniej oraz USA stosuje się dwufazowy zbiór polegający na wykopaniu ziemniaków specjalnymi kopaczkami rzędującymi w godzinach rannych, a po 3-4 godzinach kombajny wyposażone w specjalne podbieracze zbierają wykopane ziemniaki. W wyniku kilkugodzinnego ogrzewania bulw na powierzchni gleby naskórek bulw staje się elastyczniejszy, dzięki czemu zmniejsza się ilość uszkodzeń mechanicznych o połowę. Dwufazowy zbiór ziemniaków zalecany jest na glebach lekkich i średnich, niezakamienionych i dobrze odsiewalnych do zbioru ziemniaków jadalnych i plantacji nasiennych. Niektóre typy kopaczek rzędujących wyposażone są w urządzenia oczyszczające z resztek zielonych lub wyschniętego porostu w postaci walców lub łańcuchów wyrywających i rozdrabniających. W przypadku nagłej zmiany pogody (deszcz) i spodziewanych nocnych przymrozków przygotowano specjalne jednorzędowe obsypniki talerzowe, które przysypują ziemią wykopane rzędy ziemniaków, zbierane są one wówczas, gdy będą odpowiednie warunki pogodowe. Zaletą dwufazowego zbioru ziemniaków jest także wyższa dzienna wydajność maszyn zbierających i lepsza jakość zbieranego plonu.
Maszyny do zbioru dwufazowego mogą być z korzyścią wykorzystane przez grupy producentów ziemniaka lub kółka maszynowe.
Dr inż. Kazimierz Jabłoński
Zakład Nasiennictwa i Ochrony ziemniaka w Boninie
“
