W warunkach klimatycznych Polski grzyby z rodzaju Fusarium należą do jednych z najgroźniejszych patogenów. Wytwarzają zarodniki, które powodują fuzariozę kłosów wszystkich zbóż. Hamują rozwój ziarna, które tworzy się w kłosach, obniżając plon i jakość ziarna.
Grzyby z rodzaju Fusarium przenoszą się na rok następny przez nasiona. Dlatego należy wysiewać tylko kwalifikowany materiał siewny pochodzący z pewnego źródła, zdrowy i zaprawiony przeciwko chorobom wywoływanym przez te grzyby. Ryzykować nie powinni zwłaszcza przedsiębiorcy gospodarujący na dużych areałach, ponieważ oni mają najwięcej do stracenia. Grzyby z rodzaju Fusarium znajdują się także w glebie i rozwijają się na resztkach pożniwnych. Mogą na nich przezimować, następnie z kroplami wody czy w prądach powietrza przemieszczają się nad wykłoszonymi roślinami. Rozwojowi choroby sprzyjają: łagodna jesień i zima, chłodna i mokra wiosna oraz zbyt gęsty siew.
Stwierdzono, że w warunkach uproszczonej uprawy roli, ziarno charakteryzuje się większym zasiedleniem grzybów z rodzaju Fusarium aniżeli pochodzące z tradycyjnej uprawy roli. Ponadto rozwojowi choroby sprzyja niezbilansowane nawożenie azotem oraz wysiew ziarna pochodzący z plantacji porażonych przez fuzariozę. Efektem fuzariozy kłosa jest obniżenie masy ziarniaków i pomarszczenie. Prawie zawsze następuje pogorszenie jakości materiału siewnego – zdolności kiełkowania oraz cech technologicznych ziarna i mąki. Grzyby mogą porażać rośliny pszenicy przez cały okres wegetacji i przyczyniać się do znacznych strat plonu – od 5 do 60%.
Fuzarioza kłosów jest powodowana najczęściej przez kompleks różnych gatunków grzybów, takich jak: F. culmorum, F graminearum, F. avenaceum, F. sporotrichoides i F. poae.
Do infekcji kłosa, a w dalszej kolejności ziarna, dochodzi, gdy temperatura w trakcie kwitnienia przekracza 20°C przy jednocześnie wysokiej wilgotności powietrza (powyżej 85–90%) przez co najmniej 24–40 godzin. Zarodniki dostają się do wnętrza kłosa przez otwarte pylniki. Infekcja następuje po skiełkowaniu zarodników konidialnych.
Poszczególne gatunki Fusarium mają różne wymagania środowiskowe. Porażeniu F. culmorum sprzyja temperatura 20–22°C, umiarkowana wilgotność i opady deszczu. Fusarium graminearum rozwija się, gdy temperatura wynosi 16–25°C, oraz panuje umiarkowana wilgotność. Fusarium avenaceum sprzyja temperatura 5–25°C, wysoka wilgotność powietrza oraz występowanie rosy czy mgły, natomiast F. poae sprzyja temperatura 20–25°C i wysoka wilgotność powietrza. Jeżeli w okresie wypełniania się ziarniaków jest sucho, a temperatura relatywnie wysoka, wówczas pomimo porażenia, do którego doszło wcześniej, rozwój fuzariozy kłosów może być ograniczony.
Fuzarioza kłosów często wiąże się ze skażeniem ziarna mykotoksynami: toksyną DON (deoksyniwalenol), ZEA (zearalenon), T-2, HT-2 i NIV (niwalenol).
Mykotoksyny zawierają silnie trujące toksyny dla ludzi i zwierząt stałocieplnych. Są one bez smaku, zapachu i niewidoczne dla konsumenta. Niebezpieczeństwo ich polega na tym, że procesy technologiczne nie powodują rozkładu tych substancji. Ich obecność w ilościach przekraczających normy wyznaczone przez UE jest powodem do odmowy (lub zwrotu) zakupu surowca, a w przypadku plantacji nasiennych ich dyskwalifikacji.
Badania wykonane w Zakładzie Uprawy Roślin IUNG – PIB wykazały istotną zależność skażenia ziarna pszenicy mykotoksynami fuzaryjnymi od sumy opadów. Stwierdzono, że na występowanie DON w podobnym stopniu wpływały opady maja, czerwca oraz lipca. Skażenie ziarna toksyną T-2 i HT-2 w większym stopniu zależało od sumy opadów maja i lipca niż czerwca.
Duża ilość opadów i stosunkowo wysoka temperatura powietrza w okresie największej wrażliwości zbóż na infekcję grzybami fuzaryjnymi, tj. od kwitnienia do dojrzałości woskowej, są czynnikami odpowiedzialnymi za wysoki poziom mykotoksyn. Dlatego ich ilość w ziarnie jest zmienna w latach, a nawet w rejonach uprawy pszenicy i nie można przewidzieć poziomu skażenia ziarna.
W Zakładzie Uprawy Roślin Zbożowych IUNG – PIB prowadzone są od wielu lat badania nad podatnością odmian pszenicy ozimej na kumulację toksyn fuzaryjnych w ziarnie. Badania wykazały, że w latach niesprzyjających inokulacji grzybów odmiany są bezpieczne i nie wykrywa się w nich zawartości mykotoksyn ponad określone dopuszczalne limity.
Zapobiegając występowaniu mykotoksyn w ziarnie, należy stwarzać takie warunki, które będą ograniczały do minimum występowanie grzybów wytwarzających te toksyny. Odpowiednie zmianowanie (wprowadzenie roślin wysokobiałkowych), wysiew odmian bardziej odpornych na fuzariozy, stosowanie fungicydów i uprawy orkowe mogą w pewien sposób ograniczyć ilość mykotoksyn, ale ich nie wyeliminują. Zagrożenie fuzariozą kłosów zmniejsza też stosowanie retardantów, które ograniczają wyleganie zbóż. Na roślinach wyległych obserwuje się znacznie więcej objawów fuzariozy, ponieważ takie łany trudniej obsychają, zwłaszcza podczas opadów deszczu.
Zastosowanie chemicznej walki w celu ochrony kłosów zbóż przed grzybami z rodzaju Fusarium jest trudne. Należałoby dokładnie zaobserwować warunki sprzyjające zainfekowaniu kłosów w momencie ich kwitnienia, co np. dla każdej odmiany pszenicy ozimej może być różne. Odmiany karłowe pszenicy są bardziej narażone na porażenie. Z kolei ościste wykazują z reguły wyższą odporność. Najwłaściwszym terminem zastosowania fungicydów dla ochrony kłosów przed fuzariozą jest aplikacja środków tuż przed infekcją. Najczęściej na zabiegi o wysokiej skuteczności działania mamy do dyspozycji tylko 3–6 dni.
W warunkach wysokiego udziału zbóż w płodozmianie należy spodziewać się silniejszego zagrożenia dla roślin ze strony chorób grzybowych, dlatego ochrona fungicydowa powinna być intensywniejsza.
W pszenicy uprawianej po przedplonach, zwiększających ryzyko wystąpienia infekcji (kukurydza, zboża), zabieg należy wykonać w fazie od początku do pełni kwitnienia (BBCH 61–65). Możemy opóźnić go do fazy BBCH 71 w lata suche i ciepłe, gdy występuje niewielkie zagrożenie chorobami. Jeśli istnieją sygnały wskazujące na konieczność przeprowadzenia zabiegu w fazie kwitnienia (wyrzucenie pylników), nie należy się jego obawiać u zbóż samopylnych (jęczmień, pszenica, pszenżyto). Nie zagraża poziomowi plonowania. Wcześniej należy sprawdzić etykietę środka, czy można stosować go w okresie kwitnienia.
Natomiast w warunkach pogodowych sprzyjających rozwojowi choroby (opady, wysoka wilgotność powietrza, temperatura powyżej 20°C), występujących pod koniec kłoszenia, zabieg z użyciem fungicydu należy wykonać możliwie jak najszybciej. Jeżeli w okresie kwitnienia nadal występują przelotne opady deszczu, to pod koniec kwitnienia pszenicy (po 6–7 dniach) należy rozważyć wykonanie drugiego zabiegu przeciwko fuzariozie kłosów. Warto pamiętać, iż po przedplonach niezbożowych, w warunkach pogodowych sprzyjających infekcjom, również może dojść do porażenia kłosów pszenicy przez Fusarium. Dlatego konieczne jest monitorowanie plantacji, a ocena danych meteorologicznych może ułatwić decyzję o wykonaniu zabiegu ochronnego. Decyduje on nie tylko o skuteczności zahamowania wystąpienia objawów chorobowych, lecz także o skażeniu ziarna mykotoksynami.
*nie stosować w fazie kwitnienia, **stosować do początku fazy kłoszenia
Zabieg T3 jest ostatnim terminem ochrony przed chorobami grzybowymi od początku kłoszenia aż do początku rozwoju ziarniaków (BBCH 51–71). W największym stopniu chroni kłos (udział kłosa w asymilacji związków wypełniających ziarniaki w zbożach wynosi 12–41%), ziarno w kłosie i nakłady związane z jego wytworzeniem. Jest ważnym ogniwem technologii ochrony zbóż i polisą dla producenta rolnego. Rezygnacja z tego zabiegu uniemożliwia uzyskanie wysokiego i dobrego pod względem jakości plonu zbóż. Decyzję o oprysku możemy podjąć obserwując pierwsze objawy chorób na kłosie, korzystając ze wskazań komputerowych programów wspomagania decyzji lub powszechnej wiedzy o występowaniu chorób w regionie uprawy.
Terminowy oprysk fungicydowy umożliwia substancji czynnej należącej do grup chemicznych: benzimidazole, morfoliny, stobiluryny, triazole, ftalany, działać zapobiegawczo, interwencyjnie i wyniszczająco.
