Ziemniak to bardzo ważna roślina uprawna, atakowana przez wiele agrofagów, w tym grzyby, bakterie, wirusy, szkodniki. Szczególnie groźnymi szkodnikami są dwa gatunki nicieni: Globodera rostochiensis (mątwik ziemniaczany) i Ditylenchus destructor (niszczyk ziemniaczak), mające status organizmów kwarantannowych.
Ogólne regulacje prawne dotyczące postępowania z organizmami kwarantannowymi na terenie kraju zawarte są w odpowiednich aktach prawnych. Zasady ochrony roślin przed tymi organizmami reguluje Ustawie z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin (Dz. U. nr 11, poz. 94 ze zm.) oraz rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 lutego 2008 r. w sprawie zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów szkodliwych (Dz. U. Nr 46 z 2008 r. pozycja 272).
Mątwik ziemniaczany
Mątwik ziemniaczany występuje w wielu krajach Europy, obu Ameryk i Azji. Oprócz ziemniaka, jego rośliny żywicielskie to przede wszystkim pomidor, bakłażan i kilka odmian chwastów. Spośród pięciu znanych ras, w kraju powszechnie występuje patotyp Ro1.
Szkodnik występuje w glebie w postaci cyst, w których może znajdować się nawet 700 jaj. W odpowiednich warunkach (temperatura i wilgotność) następuje wychodzenie larw z jaj do gleby i wnikanie do korzeni rośliny żywicielskiej, gdzie przechodzą cały cykl rozwojowy. Po osiągnięciu dojrzałości samce opuszczają roślinę i giną po zapłodnieniu samic. Osobniki żeńskie tkwiące częścią głowową w korzeniu, przekształcają się w cystę, zmieniają kolor z białego przez złocistożółty do brunatnego, obumierają i odpadają do ziemi. Jaja w nich mogą przetrwać w ziemi nawet kilka lat. Nie wszystkie osobniki młodociane szukają nowej rośliny w ciągu pierwszego sezonu wegetacyjnego, nie pokonują większych odległości. Gdy nie trafią do korzeni rośliny żywicielskiej, giną. Nicienie na duże odległości mogą być przemieszczane w postaci cyst na sprzęcie i narzędziach rolniczych oraz w ziemi przylegającej do bulw ziemniaków z porażonego pola.
Objawy porażenia ziemniaka na plantacji mogą występować w początkowym okresie tylko na pojedynczych roślinach, w miejscu gdzie szkodnik został zawleczony, jednak w miarę upływu lat zaczyna występować placami. Obserwowany jest przede wszystkim opóźniony i powolniejszy wzrost roślin. Następuje przedwczesne więdnięcie, żółknięcie i zamieranie łodyg. W okresie kwitnienia można zaobserwować na korzeniach tworzące się cysty. Duża liczebność mątwika z glebie może spowodować znacznie obniżony plon bulw.
Globodera rostochiensis podlega obowiązkowi zwalczania z urzędu. Odpowiednie wymogi zostały określone w rozporządzeniach Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 września 2001 r. w sprawie szczegółowych sposobów zwalczania i zapobiegania rozprzestrzenianiu się organizmów charakteryzujących się szczególną szkodliwością oraz szczegółowych zasad wyznaczania stref porażenia i stref bezpieczeństwa w związku z występowaniem tych organizmów (Dz. U. nr 118, poz. 1267 ze zm.) oraz z dnia 26 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych sposobów postępowania przy zwalczaniu i zapobieganiu rozprzestrzeniania się mątwika ziemniaczanego i mątwika agresywnego (Dz. U. nr 32, poz. 282). Zgodnie z Dyrektywą Rady 2007/33/WE dotyczącą zwalczania mątwików od lipca 2010 r. powinno wejść w życie nowe rozporządzenie.
Na polu zasiedlonym przez nicienia na okres 5 lat wyznaczane są tzw. strefy porażenia. Oznacza to zakaz uprawy ziemniaków i innych roślin szczególnie psiankowatych, przeznaczonych do sadzenia, przesadzania, składowania i przechowywania na innych polach, z wyjątkiem tytoniu. Należy niszczyć łęty i samosiewy ziemniaka oraz chwasty z rodziny psiankowatych. Dopuszcza się uprawę odmian odpornych na stwierdzony patotyp, wyłącznie w celach konsumpcyjnych lub przemysłowych. Jest to dozwolone wówczas, gdy nie występuje ryzyko rozprzestrzeniania się mątwików lub gdy możliwa jest dezynfekcja, ewentualnie wymiana podłoża. Przez okres trwania kwarantanny należy poddawać dokładnemu czyszczeniu wszelki sprzęt, narzędzia, środki transportu, miejsca przechowywania, opakowania i inne przedmioty, które miały kontakt z zasiedloną glebą.
Najbardziej tradycyjna metoda walki z mątwikiem to stosowanie odpowiedniego zmianowania. Przerwa w uprawie ziemniaków trwająca 5-7 lat w znacznym stopniu redukuje liczebność populacji w glebie. Zalecane jest także sadzenie odmian odpornych na wykryty patotyp, ale wyłącznie z przeznaczeniem na cele konsumpcyjne lub przemysłowe. Odmiany te nie ulegają porażeniu i jednocześnie zmniejszają populację szkodnika w glebie. Według Charakterystyk Krajowego Rejestru Odmian Ziemniaka, spośród dopuszczonych do obrotu 90% to odporne na porażenie przez mątwika ziemniaczanego patotyp Ro1. Na terenie kraju w praktyce nie stosuje się chemicznej walki z nicieniem.
Zapomniane zagrożenie sadzeniaków ziemniaka – niszczyk ziemniaczak
Ditylenchus destructor podlega obowiązkowi zwalczania w przypadku wykrycia go w sadzeniakach. Jego obecność odnotowano na terenach Europy, Azji, Afryki, Ameryki Północnej i Oceanii. Na terenie kraju wykrywany był sporadycznie. Może żerować na 70 różnych gatunkach roślin uprawnych, cebulowych ozdobnych, chwastach i 65 gatunkach grzybów glebowych. Jego wykrycie możliwe jest praktycznie przy użyciu metody mikroskopowej.
Niszczyk ziemniaczak nie wytwarza stadium przetrwalnikowego. W glebie występuje zarówno w postaci jaj oraz osobników młodocianych i dorosłych. We wszystkich stadiach może przetrwać zimę żerując na resztkach roślin żywicielskich, bulwach ziemniaka pozostawionych w glebie oraz grzybniach. Jego znaczenie gospodarcze w skali Europy jest ograniczone ze względu na wymagania temperaturowe i wilgotność. Nie powinien stwarzać zagrożenia w regionach o glebach ciepłych i suchych. Największym problemem staje się w warunkach 27-280 C, gdzie jego cykl rozwojowy trwa zaledwie 18 dni. Sprzyjające dla rozwoju populacji jest wilgotność gleby na poziomie 60-80 % pełnej pojemności wodnej. Źródłem porażenia są chore sadzeniaki, z których nicienie przenikają do rozwijających się roślin, a także resztki roślin, na których przezimowały, a następnie przez zranienia i przetchlinki przeniknęły do młodych bulw. Samica przez całe swoje życie (ok. 1,5 roku) składa około 250 jaj, a długość cyklu rozwojowego dla jednego pokolenia wynosi średnio 15 – 45 dni. W czasie jednego okresu wegetacyjnego może rozwinąć się w roślinie kilka pokoleń nicieni.
Objawy porażenia widoczne są na podziemnych częściach roślin, głównie na bulwach, ale mogą również wystąpić na stolonach i podziemnych częściach pędów. Rośliny z silnie porażonych sadzeniaków są słabe i szybko obumierają. W początkowym okresie są trudne do identyfikacji. Stają się widoczne późną jesienią lub wiosną. Łatwo je dostrzec po delikatnym zdjęciu skórki w postaci białych plamek z małymi otworkami, przez które wnikały osobniki nicienia. Z czasem nad miejscami żerowania tworzą się coraz większe szarobrunatne plamki, które mogą objąć nawet całą powierzchnię bulwy. Są one miękkie, skórka z czasem zapada się, staje się ciemnoszara, zasycha i pęka. Wewnątrz wytwarza się gąbczasta brązowa tkanka. Patogeny wtórne wnikające przez zranienia i pęknięcia przyspieszają rozkład. We wczesnym stadium rozwoju populacji szkodnika, objawy wewnątrz bulwy mogą być mylnie utożsamiane z porażeniem przez zarazę ziemniaczaną. W przypadku zarazy ziemniak w dotyku jest twardy, natomiast miejsca zasiedlone niszczykiem stają się miękkie. Podczas przechowywania w warunkach o dużej wilgotności możliwe jest przenikanie osobników do sąsiadujących zdrowych bulw. Straty w plonie powodowane przez D. Destruktor mogą osiągnąć nawet 30-40%.
W zwalczaniu niszczyka ziemniaczaka skuteczna, ale zarazem kosztowna jest metoda chemiczna, a szczególnie stosowanie nematocydów granulowanych. Na terenie kraju znaczenie odgrywają przede wszystkim metody agrotechniczne. Oprócz przerw w uprawie ziemniaka na jednym polu, ważne jest wprowadzenie roślin, które nie są żywicielami (np. burak cukrowy, zboża). Pozytywny efekt jest możliwy przy jednoczesnym dbaniu o niszczenie chwastów. Ważne jest stosowanie zdrowego materiału sadzeniakowego, a także usuwanie z pól samosiewów. Zaleca się nawożenie obornikiem przefermentowanym, po rocznym przechowywaniu (po 8 miesiącach obserwuje się wyginięcie szkodników). Obowiązkowe jest badanie ziemniaków przed sadzeniem. Nie wykryto dotychczas odmian odpornych na porażenie przez D. Destruktor, dlatego istotne staje się zwracanie uwagi na zdrowotność stosowanych sadzeniaków i precyzyjne niszczenie resztek roślin porażonych.
