Nasiona rzepaku są bardzo wrażliwym surowcem reagującym pogorszeniem cech jakościowych, zarówno pod wpływem błędów popełnianych w czasie zbioru, skutkiem czego jest znaczny udział w zebranej masie plonu nasion niedojrzałych lub uszkodzonych, jak również sposobu i warunków transportu, czyszczenia, suszenia i przechowywania .
Nasiona zebrane bezpośrednio z pola wymagają odpowiedniego z nimi postępowania, zanim zostaną dostarczone do magazynów w celu dłuższego ich przechowywania, zebrane metodą dwuetapową często nie wymagają dodatkowego dosuszania, zwykle mogą być transportowane z pola wprost do magazynu w gospodarstwie albo do punktu skupu, natomiast po zbiorze jednoetapowym, nasiona zawierają dużą ilość zanieczyszczeń organicznych i nieorganicznych i są na ogół zbyt wilgotne.
Postępowanie z nasionami rzepaku po zbiorze i warunki krótko-okresowego ich składowania
Zawartość wilgoci w zebranych nasionach rzepaku zależy od terminu i sposobu zbioru, a także od tego w jakich warunkach atmosferycznych przeprowadzono zbiory. Rzepak zbierany w optymalnym terminie i w warunkach słonecznej pogody może wykazywać wilgotność 8-9%, natomiast zbierany w czasie deszczów często zawiera nawet powyżej 20% wilgoci. Zebrane, wilgotne nasiona i zawierające znaczne ilości zanieczyszczeń organicznych, np. niedojrzałych nasion chwastów przed oczyszczeniem i suszeniem należy składować w bardzo cienkich warstwach np.: do 20 cm i często wietrzyć. Nadmiernie wilgotne świeżo zebrane nasiona rzepaku, do czasu suszenia, powinny być segregowane wg stopnia wilgotności i oddzielnie składowane np.:
– nasiona o wilgotności do 12%
;- nasiona o wilgotności powyżej 12%.
| Wskaźniki jakościowe | Zawartość procentowa |
| Maksymalna wilgotność | 5-7% |
| Maksymalna zawartość zanieczyszczeń • użytecznych | 4% |
| – nasiona niedojrzałe – nasiona dojrzałe | -1% -1% |
| • nieużytecznych | 1% |
| – nasiona obce szkodliwe – nasiona przypalone – nasiona zbutwiałe – zanieczyszczenia nieorganiczne – martwe owady lub ich fragmenty | – 0,1% – 1% – 0,4% – 0,5% – 20 szt./kg |
Oddzielne składowanie ma duże znaczenie dla doboru odpowiednich parametrów suszenia nasion.
W nasionach rzepaku o wilgotności większej niż 8-9%, tj. przekraczającej wilgotność krytyczną, woda tworzy wewnątrz nasienia stałe roztwory z substancjami koloidalnymi, albo jako tzw. woda aktywna jest adsorbowana na powierzchni nasion. Powoduje ona wzmożoną aktywność enzymów, wzrost intensywności oddychania, sprzyja kiełkowaniu nasion, wzmaga działanie mikroorganizmów i powoduje samo zagrzewanie partii nasion. Te niekorzystne procesy zachodzą intensywniej w porównaniu do zbóż, bo już przy wilgotności ogólnej nasion rzepaku przekraczającej 9%. Tłuszcz zawarty w nasionach rzepaku nie wchłania wody. Zatem całą wodę w nasionach pochłaniają pozostałe substancje zapasowe, głównie białka i węglowodany, które są silnie higroskopijne.
| Gdy wilgotność ogólna nasion rzepaku wynosi np. 11%, to przy zawartości 45% tłuszczu ilość wody w części beztłuszczowej stanowiącej 55% nasion wynosi: (1×100)/5=20% |
Nasiona o takiej wilgotności składowane na pryzmie najpierw pleśnieją, a następnie ulegają samo zagrzaniu i szybkiemu zepsuciu. Warunkiem właściwego przechowania takich nasion jest ich niezwłoczne oczyszczenie i dosuszenie.
Wstępne czyszczenie nasion
Nasiona rzepaku przed suszeniem powinny zostać poddane wstępnemu oczyszczeniu z zanieczyszczeń nieorganicznych takich jak pył, piasek i zanieczyszczeń pochodzenia organicznego – kawałków słomy, łuszczyn, uszkodzonych nasion rzepaku, nasion chwastów i innych dających się oddzielić w prosty sposób na wialniach. Jest to warunek prawidłowej, wydajnej i bezpiecznej pracy każdej suszarni do nasion.
Dzięki usunięciu z partii nasion zanieczyszczeń zostaje ułatwiony równomierny dopływ powietrza do przestrzeni między nasionami.
Do wstępnego czyszczenia nasion używane są proste urządzenia pneumatyczne, w których wykorzystuje się strumień powietrza. Stosowanie urządzeń czyszczących, działających na zasadzie aspiracji, umożliwia w prosty sposób skuteczne rozdzielenie niepożądanych lekkich zanieczyszczeń. Stosowanie tych urządzeń zwiększa stopień czystości nasion, jest uzupełnieniem sekcji czyszczącej kombajnu.
Czystość nasion rzepaku ma duże znaczenie przy sprzedaży nasion, ponieważ stopień ich zanieczyszczeń w dużym stopniu wpływa na jakość dostarczanych partii. Całkowita zawartość zanieczyszczeń nie może być większa niż 5%.
Suszenie
Nasiona rzepaku należą do produktów łatwo psujących się. W czas zastosowane suszenie nadmiernie wilgotnych nasion przeciwdziała procesowi ich psucia. Nasiona rzepaku o wilgotności ogólnej do 12% mogą być nagrzane podczas suszenia w suszarniach do temperatury 60-65 C, a nasiona o wilgotności większej niż 12% do około 50-55 C. Wysoka temperatura suszenia oraz duża wilgotność początkowa wpływają niekorzystnie na właściwości mechaniczne nasion rzepaku powodując ich pogorszenie nawet o 50% co ma istotne znaczenie dla dłuższego ich przechowywania. Nasiona rzepaku przeznaczone do bezpośredniego przerobu mogą być suszone w temperaturach wyższych.Nasiona rzepaku przeznaczone na siew powinny być suszone w suszarniach powietrznych wyposażonych w termografy. Temperatura nagrzewania nasion rzepaku przeznaczonych na materiał siewny nie może przekraczać 35 C (maksymalnie 40 C).
| Dla zabezpieczenia trwałości magazynowanych nasion rzepaku wilgotność składników beztłuszczowych powinna kształtować się na poziomie 11-13% co odpowiada ogólnej wilgotności 6,0-7,1%, zgodnie z obliczeniami: (5×11)/100=6% (5×13)/100=7,1% |
Nasiona po wysuszeniu, zanim zostaną skierowa ne na pryzmę do dłuższego składowania muszą zostać schłodzone do temperatury nie wyższej niż 16-18 C.
W większości uniwersalnych nowoczesnych suszarni, przystosowanych zarówno do suszenia nasion rzepaku i innych rodzajów ziarna konsumpcyjnego i paszowego czynnikiem suszącym jest czyste, wolne od spalin powietrze podgrzane do wymaganych temperatur. Suszenie wilgotnych nasion rzepaku w suszarniach, w których czynnikiem suszącym jest powietrze podgrzewane letnim olejem opałowym i które nie posiadają sprawnego wymiennika podgrzewacza powietrza jest niedopuszczalne. Na skutek bezpośredniego kontaktu z gazami spalinowymi, nasiona pochłaniają wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne – substancje kancerogenne, powodujące w żywych organizmach ludzi i zwierząt zmiany genetyczne. Wskaźnikiem ich obecności w nasionach jest zawartość benzo(a)piranu. Od tegorocznej kampanii skupowej wszystkie Zakłady Tłuszczowe w Polsce wprowadzą limit zawartości benzo(a)piranu w nasionach (w przeliczeniu na olej) i uzależnią cenę rzepaku technologicznego od przestrzegania wymagań w tym zakresie. Te nowe wymagania jakościowe obowiązujące we wszystkich w krajach Unii Europejskiej dotyczą bezpośrednio bezpieczeństwa żywności i mają na celu skuteczne wyeliminowanie suszenia nasion spalinami. Nowe regulacje unijne w zakresie eliminacji substancji szkodliwych w nasionach rzepaku jako surowcu spożywczym są w interesie zarówno producentów nasion jak i jego przetwórców.
Długotrwałe magazynowanie
Dobrze przechowują się przez dłuższy czas tylko nasiona dojrzałe, zdrowe, nie uszkodzo-ne odpowiednio wysuszone i doczyszczone. Takie nasiona mogą być przechowywane na pryzmach lub w komorach silosowych pod warunkiem, że okresowo kontroluje się ich temperaturę, w przypadku wzrostu temperatury, należy je przewietrzać i schładzać. Nasiona rzepaku prawidłowo wysuszone i schłodzone można przechowywać w pryzmach dowolnej wysokości.
Przygotowanie nasion do sprzedaży
Nasiona rzepaku przygotowywane do sprzedaży, stanowiące surowiec do produkcji oleju jadalnego muszą spełniać odpowiednie wymagania jakościowe określone polską normą (PN-90/R-66151). Wymagania te dotyczą wilgotności nasion, zawartości zanieczyszczeń użytecznych i nieużytecznych oraz zawartości substancji antyżywieniowych w samych nasionach rzepaku (kwasu erukowego i wolnych kwasów tłuszczowych w oleju oraz glukozynolanów).
Nasiona rzepaku wyprodukowane na plantacjach produkcyjnych i dostarczane do punktów skupu, jako surowiec dla przemysłu przetwórczego, nie mogą zawierać więcej niż do 2% kwasu erukowego w oleju oraz 18 mikromoli sumy glukozynolanów /g nasion albo 25 mikromoli glukozynolanów alkenowych /g suchej masy beztłuszczowej. Wyprodukowanie takiego surowca gwarantuje użycie do siewu kwalifikowanego materiału siewnego aktualnie zarejestrowanych odmian rzepaku i przestrzeganie podstawowych zasad agrotechniki.
Dr Tadeusz WałkowskiSamodzielna Pracownia Technologii Produkcji Roślin Oleistych IHAR Oddział Poznań N
