Dla prawidłowego wzrostu i plonowania roślin uprawnych konieczna jest żyzna gleba o prawidłowej strukturze gwarantującej dobre przewietrzanie i magazynowanie wody oraz o uregulowanym odczynie, zasobna w składniki pokarmowe i zapewniająca biologiczną aktywność mikroorganizmów.
Strukturę gruzełkowatą gleby zapewnia odpowiedni poziom próchnicy uzyskany dzięki regularnemu stosowaniu obornika, wapna i nawozów organicznych oraz płodozmianowi z doborem mieszanek traw z roślinami motylkowymi.
Stosowane zespoły uprawek mają za zadanie utrzymywanie gleby w stanie optymalnego dla wzrostu i funkcjonowania systemu korzeniowego spulchnienia, ale też maksymalnej pojemności wodnej i możliwości podsiąku wód gruntowych do warstwy powierzchniowej.
W zależności od kategorii agronomicznej konieczne jest stosowanie różnych rodzajów uprawek w celu utrzymywania ich żyzności.
Gleby lekkie są łatwe do uprawy, nie zbrylają się i nie zaskorupiają, a uprawki można na nich przeprowadzać w szerokim zakresie wilgotności. Główną ich wadą jest konieczność utrzymywania zasobów wody niezbędnych dla prawidłowego wzrostu i plonowania roślin uprawnych oraz uzyskanie odpowiedniej dla utrzymania struktury zawartości próchnicy. Na glebach lekkich w celu ograniczenia rozkładu próchnicy uprawki należy ograniczyć do niezbędnego minimum, unikać kultywatorowania, stosować tylko lekkie brony. Obornik trzeba przyorywać wyłącznie orką przedzimową i stopniowo pogłębiać tę orkę do 35 cm, niszcząc w miarę potrzeby podeszwę płużną.
Gleby ciężkie są trudne do uprawy ze względu na krótki okres optymalnej wilgotności, tak więc uprawa tych gleb wymaga większego nakładu energii i paliwa. Zaletą gleb ciężkich jest ich naturalna zdolność do magazynowania dużych ilości wód opadowych, ale wadą złe przewietrzanie utrudniające wzrost i funkcjonowanie systemu korzeniowego. Gleby te gromadzą dużo próchnicy, dlatego można na nich przeprowadzać intensywne zabiegi uprawowe. Podstawową sprawą dla utrzymania gleb ciężkich w dobrej strukturze oprócz regularnego wapnowania jest głęboka orka przedzimowa poddająca glebę strukturotwórczemu działaniu mrozu, co rozluźnia warstwę orną i ułatwia wiosenne uprawki. Na glebach tych wczesną wiosną konieczne jest włókowanie w celu wyrównania powierzchni i przerwania strat wody poprzez parowanie. Przy zbrylaniu gleb ciężkich można zastosować wały kruszące, a przed siewem w celu wyrównania powierzchni gleby i zabezpieczenia podsiąku wody wał gładki, o ile gleba nie jest zbyt wilgotna.
Gleby średnie, czyli piaski gliniaste mocne, gliny lekkie i gleby pyłowe są najlepsze do uprawy, o ile zachowana jest ich gruzełkowata struktura. Łączą w sobie zalety gleb lekkich i ciężkich i umożliwiają uzyskiwanie wysokich plonów roślin przy przeciętnych nakładach energii.
Gleby murszowe i torfowe powinny być użytkowane jako łąki lub pastwiska, ponieważ konieczne jest na takich glebach ograniczenie do minimum wszelkich uprawek, aby zapobiec ich wysuszeniu i rozpyleniu. Dla lepszego podsiąku wody celowe jest stosowanie na glebach torfowych i murszowych wałów gładkich.
Przygotowanie pola pod rośliny jare powinno się zaczynać od kontroli odczynu oraz zasobności gleby w fosfor, potas i magnez bezpośrednio po zbiorze przedplonu. Jeżeli wapnowanie jest konieczne, to najlepszym terminem do jego przeprowadzenia jest rozsiew po podorywce. Forma wapna zależy od zasobności gleby w magnez. Z reguły gleby bardzo kwaśne i kwaśne mają też bardzo niską lub niską zawartość przyswajalnego magnezu, wobec czego zastosowanie wapna magnezowego w jednym zabiegu odkwasza glebę i wzbogaca ją w magnez. Na glebach ubogich w magnez, ale nie wymagających wapnowania konieczne jest zastosowanie siarczanu magnezu w ilości 120 kg MgO na hektar, co zapewni dobre zaopatrzenie roślin w ten składnik przez okres 2 – 4 lat.
Nawozy fosforowe i potasowe najlepiej jest też stosować jesienią w celu dobrego wymieszania z warstwą orną gleby, ale jeżeli tego nie zrobiono a gleba nie ma wysokiej lub bardzo wysokiej zawartości przyswajalnego fosforu i potasu to konieczne jest ich zastosowanie przy wiosennych uprawkach przedsiewnych razem z przedsiewną dawką azotu.
Nie stosujemy przy uprawkach przedsiewnych wiosennych wapnowania, nawet jeżeli jest ono konieczne. Możemy natomiast na polu przeznaczonym pod uprawę rośliny jarej wysiać gatunek najmniej wrażliwy na kwaśny odczyn gleby. Wrażliwość głównych gatunków roślin uprawnych na niskie pH przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1.
| Wrażliwość na kwaśny odczyn | Gatunek roślin | Optymalne pH gleby
| Mało wrażliwe
| Łubin, seladela, len, żyto, trawy
| 5,1-5,5
| Średnio wrażliwe
| Owies, ziemniaki, mieszanki zbożowe, mieszanki pastewne
| 5,6-6,0
| Wrażliwe
| Pszenica, rzepak, bobik, łubin biały, łubin wąskolistny, pszenżyto
| 6,1-6,5
| Bardzo wrażliwe
| Burak cukrowy i pastewny, kukurydza, koniczyna, jęczmień
| 6,6-7,0 | |
Jeżeli nie mamy danych o potrzebach wapnowania i zasobności gleby w składniki pokarmowe to możemy po rozmarznięciu gleby pobrać z warstwy ornej średnie próbki gleby i po wysuszeniu oddać do analiz do najbliższej Stacji Chemiczno-Rolniczej, co umożliwi nam rzetelną ocenę potrzeb wapnowania i zasobności gleby w składniki pokarmowe.
Pierwszym zabiegiem chroniącym glebę przed nadmierną utratą wilgoci jest włókowanie na glebach ciężkich i bronowanie na lekkich, o ile były przed zimą zaorane.
Tabela 2.
| Gatunek rośliny | N* | P2O5 | K2O
| Pszenica jara
| 110
| 30
| 75
| Pszenżyto jare
| 90
| 40
| 65
| Jęczmień jary
| 80
| 30
| 50
| Owies
| 70
| 40
| 95
| Peluszka
| –
| 20
| 60
| Ziemniak
| 75
| 40
| 115
| Burak cukrowy
| 120
| 95
| 150
| Burak pastewny
| 160
| 75
| 155
| Kukurydza na ziarno
| 105
| 65
| 150
| Kukurydza na silos
| 130
| 35
| 120 | |
Jeżeli jesienią nie zastosowano nawozów fosforowych i potasowych konieczny jest ich wysiew przed wiosenną orką siewną. Dawki nawozów zależą od gatunku uprawianej rośliny oraz aktualnej zawartości przyswajalnego fosforu i potasu w glebie. W tabeli 2 przedstawiono zalecane wielkości dawek N, P i K dla średniej zawartości P i K w glebie. Jeżeli zawartość P i K jest niska to dawki nawozów fosforowych i potasowych trzeba zwiększyć o 25%, a przy bardzo niskiej o 50%. Przedsiewna dawka azotu, jeżeli nie przekracza 40-50 kg N x ha-1 może być wysiana jednorazowo, przy wyższych, 60% dawki stosujemy przedsiewnie a resztę pogłównie. Zboża jare nawozi się pogłównie azotem w końcu fazy krzewienia. Podział dawki azotu ogranicza jego wymywanie i poprawia stopień wykorzystania przez rośliny.
Pod ziemniaki, buraki i kukurydzę można zastosować obornik lub gnojowicę przed orką wiosenną, o ile nie można było tego zrobić jesienią. Podstawą przygotowania pola pod uprawę roślin jarych jest zabezpieczenie roli przed parowaniem po roztopach, wysiew nawozów i dobre ich wymieszanie z glebą, dobre wyrównanie przed siewem oraz przestrzeganie optymalnych terminów siewu roślin umożliwiających wyrównane wschody przy optymalnej wilgotności gleby. Korzystanie z doradztwa nawozowego wymaga aktualnych wyników analiz glebowych, ale daje pewność utrzymania żyzności gleby lub jej poprawy poprzez wapnowanie i wzrost zasobności w składniki pokarmowe i lepszą efektywność stosowania nawozów azotowych.
Dr Stanisław Gosek
IUNG – PIB Puławy
