Porastanie ziarna w kłosie. Co zrobić, gdy ziarno porasta?

Porastanie ziarna na pniu przynosi znaczące  straty gospodarcze spowodowane pogorszeniem jego wartości. Zwykle przekreśla jego też przydatność na cele konsumpcyjne: mąka, kasza, płatki, browar.  Ziarno porośnięte nie nadaje się do siewu, ponieważ traci swoją zdolność kiełkowania i wigor.

Ziarniaki żyta, pszenicy i pszenżyta są zdolne do kiełkowania, gdy jeszcze znajdują się w kłosach. Ziarniaki oplewione, np. owies i jęczmień, charakteryzują się mniejszą zdolnością do porastania. Łatwiej porastają rośliny ozime niż jare, wiąże się to z długością okresu spoczynkowego, który zabezpiecza ziarno. Im okres ten jest dłuższy, tym rośliny wykazują większą odporność na porastanie. Duży wpływ na skłonność do porastania ma budowa kłosa. Kłos pochylony, o dużych, ściśle przylegających i pokrytych woskowym nalotem plewach może w znacznym stopniu ograniczać dostęp wody do ziarniaków. Wolno wysychają kłosy, które mają ściśle upakowane kłoski i dłużej utrzymują wodę.

Porośnięte ziarno obniża jego parametry jakościowe, o czym informuje liczba opadania, która określa aktywność enzymu alfa-amylazy.  W pszenicy jakościowej, gdy liczba opadania jest poniżej 150 s oznacza bardzo wysoką aktywność, co wiąże się z możliwością porośnięcia ziarna, które nie może być użyte do produkcji mąki. Mąka z porośniętego ziarna pszenicy i żyta nie nadaje się do wypieku pieczywa. Użycie polepszaczy do wypieku w małym stopniu wpływa na poprawę wypiekowości. Nawet utajone kiełkowanie w ziarnie przewidzianym na cele konsumpcyjne powoduje pogorszenie w szczególności liczby opadania. Dlatego młynarze nie są nim zainteresowani.

Co z porośniętym ziarnem?

Mamy jednak wyjście z tej sytuacji, mianowicie ziarno z widocznymi kiełkami można  przeznaczyć na cele paszowe, jeśli uda nam się je omłócić, doczyścić i wysuszyć. Skład chemiczny ziarna tuż po ukazaniu się kiełka zmienia się w niewielkim stopniu. Zjawisko to nie ma wpływu na jego wartość energetyczną i żywieniową w skarmianiu bydła, świń czy drobiu. Jednak należy być ostrożnym, ponieważ procesowi porastania towarzyszy zazwyczaj rozwój grzybów pleśniowych produkujących mikotoksyny. Wówczas powinno się jednocześnie sięgać po dodatki wiążące metabolity wtórne.

Porośnięte  ziarno w chwili zbioru może posiadać bardzo dużą wilgotność. Względnie dobrze się omłóci, ale będzie wymagało skutecznego wietrzenia powietrzem naprzemiennie gorącym do temperatury 85°C, następnie schłodzenia zimnym, żeby obniżyć jego wilgotność do 14-15 proc. Suszenie gorącym powietrzem może nasilić jeszcze proces porastania do czasu jego wychłodzenia. Celem dosuszania jest nie tylko zatrzymanie wzrostu kiełków, ale ograniczenie ryzyka wystąpienia pleśni i grzybów produkujących mikotoksyny.

Porośnięte ziarno po wysuszeniu i oczyszczeniu nadaje się do dłuższego przechowywania. Można je zużywać na paszę w ten sam sposób, jak każde inne (śrutowanie, gniecenie), ale warto zużywać je w pierwszej kolejności. Jeśli ziarno jest zanieczyszczone, należy je doczyścić, bo na zanieczyszczeniach występują grzyby wywołujące choroby przechowalnicze.

Odporność na porastanie

Odporność na porastanie jest cechą odmianową, warunkowaną genetycznie oraz modyfikowaną przez czynniki środowiskowe. Hodowla tworzy odmiany odporne na porastanie, z niską zawartością alfa-amylazy. Z badań wynika, że na porastanie bardziej podatne są odmiany ościste. Pochłaniają one o 30 proc. wody więcej, a ich porastanie jest wyższe o 40 proc. w stosunku do form bezostnych. Największy wpływ na porastanie ziarna ma nawożenie azotowe, ponieważ zbyt wysoka zawartość tego pierwiastka w glebie sprzyja wytwarzaniu alfa-amylazy i jej aktywności. Dlatego produkcja zbóż o wyższej zawartości białka wiąże się ze zmniejszeniem odporności na porastanie. Jęczmień ozimy jest dość odporny na porastanie w kłosie, dlatego ta cecha nie jest badana przez COBORU.

Poniżej prezentujemy odmiany wykazujące odporność na porastanie ziarna w kłosie na poziomie 6 (w skali 9-stopniowej). Odporność żyta  na porastanie występuje poniżej 6.

Odmiany wykazujące większą odporność na porastanie ziarna w kłosie (wg. COBORU, 2021)

Zjawisko porastania ziarna na pniu zachodzi najczęściej przy przedłużających się żniwach. Stopień porastania zależy od przebiegu pogody w czasie dojrzewania i zbioru. Opady deszczu, ciepła i słoneczna pogoda sprzyjają porastaniu. Często ma ono miejsce wówczas, gdy zboże jest wyległo.

Wewnątrz ziarniaka zbóż zachodzą przemiany biochemiczne, które związane są z kiełkowaniem. Nazywa się to porastaniem utajonym, potem następuje porastanie widoczne ze zmianami zachodzącymi na zewnątrz, tzn. pękanie okrywy owocowo-nasiennej i pokazania się kiełka, a później pierwszego listka i korzonków zarodkowych. Nasiona zamiast osiągnąć stan  spoczynkowy, przedwcześnie kiełkują na kłosie. W Polsce porasta w kłosach kilka procent areału zbóż.