W miniony piątek miała miejsce uroczystość z okazji podwójnego jubileuszu 125-lecia powstania pierwszej na ziemiach polskich izby rolniczej oraz 25 -lecia działalności samorządu rolniczego. Jubileusz ten zorganizowała Krajowa Rada Izb Rolniczych, a patronami wydarzenia były TUW, Krus, Bayer, BNP PARIBA, Polski Cukier oraz KOWR, zaś Wiadomości Rolnicze Polska były jednym z patronów medialnych.
Jubileusz rozpoczął się Mszą Świętą w Opatrzności Bożej w Wilanowie. Dalsza część uroczystości miała miejsce w Auli Kryształowej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, gdzie Wiktor Szmulewicz, Prezes Krajowej Rady Izb Rolniczych uroczyście otworzyły obchody jubileuszu. W uroczystościach udział wzięli między innymi Prezesi oraz Delegaci Wojewódzkich Izb Rolniczych, a także wielu znamienitych gości.
Wiktor Szmulewicz – Prezes Krajowej Rady Izb Rolniczych po przywitaniu wszystkich przybyłych, w swoim wystąpieniu przedstawił historię samorządu rolniczego i szeroko zaprezentował osiągnięcia Izb Rolniczych w Polsce. Wyraził zadowolenie z dokonań jednocześnie podkreślił, że wiele jeszcze pracy przed samorządowcami.
Pierwszy Prezes Izb Rolniczych w Polce po ich reaktywacji ustawą z dnia 14 grudnia 1995 roku, w słowach wypowiedzianych do uczestników obchodów skierował gorące podziękowania do wszystkich, którzy tworzyli nowy samorząd rolników. Podziękował działaczom, którym na sercu leży dobro rolników i rolnictwa oraz parlamentarzystom, którzy przenieśli tę inicjatywę do ław sejmowych.
Swoje listy gratulacyjne i okolicznościowe przekazali przedstawiciele wszystkich przybyłych na uroczystość instytucji działających na rzecz rolnictwa i w otoczeniu rolnictwa.
Nasza redakcja jeszcze raz składa z okazji jubileuszu 125- lecia istnienia izb na ziemiach polskich oraz 25-lecia reaktywowania działalności Izb Rolniczych serdeczne gratulacje i powinszowania. Izby Rolnicze są nieodłącznym elementem kształtowania życia na wsi, ważną instytucją samorządową rolników. Dziękujemy za dotychczasową współpracę z naszą redakcją i życzymy dalszych sukcesów w tworzeniu historii rolnictwa polskiego. Niech ta rocznica będzie dla Państwa inspiracją do realizacji dalszych planów.
Geneza i rozwój samorządu rolniczego na ziemiach polskich
Początki izb rolniczych w Europie przypadają na początek XIX wieku. Ważne miejsce w historii formowania się samorządu rolniczego w Europie odegrała Francja i Niemcy.
We Francji pierwsza ustawa o izbach rolniczych Chmbres consultatives d`Agriculture została wydana w roku 1851. W ustawie tej określano, że dozór nad izbami rolniczymi będą sprawowały władze administracyjne. Ustawa ta i następne nie zostały jednak wcielone w życie. Dopiero ustawa o izbach rolniczych z 3 stycznia 1924 roku oraz dekret z 16 grudnia 1924 roku, zmodyfikowany dekretem z 18 grudnia 1925 r. wprowadziły we Francji izby rolnicze jako „zastępstwo interesów rolnictwa w skali departamentu”. Pierwsze wybory do izb rolniczych we Francji miały miejsce w 1927 roku.
Pierwsze izby rolnicze w Prusach wprowadzone zostały ustawą z 1894 roku. Izby te obejmowały terytorium jednej prowincji, a ich zadaniem była reprezentacja i obrona interesów rolnictwa i leśnictwa, popieranie wszelkich urządzeń, zakładanie i prowadzenie szkół rolniczych oraz popieranie postępu technicznego w produkcji rolnej. Ponadto miały one za zadanie współdziałanie z administracją rządowa i doskonalenie prawa gospodarczego. Pruskie izby rolnicze działalnością swoją w okresie przedwojennym położyły fundament pod rozwój kultury rolnej i były jednym z głównych filarów doskonałej organizacji ekonomicznej Niemiec.
Obok Niemiec i Francji izby rolnicze istniały także w wielu innych krajach Europy. Znane były m.in. włoskie izby rolnicze, angielskie izby rolnicze (zrzeszające organizacje rolnicze rożnego typu) oraz samorząd rolniczy w krajach skandynawskich.
W Belgii – sąsiadującej z Francją – izby rolnicze powstały w 1924 roku, w Austrii w 1922 roku, na Węgrzech w 1920 roku, w Rumunii w roku 1925.
Pierwsza izba rolnicza na ziemiach polskich powstała w Poznaniu w roku 1895. Inicjatywa utworzenia tej izby, która przyjęła nazwę Wielkopolskiej Izby Rolniczej wyszła od Niemców, a podstawę prawną do jej funkcjonowania stanowiła pruska ustawa o izbach rolniczych z dnia 30 czerwca 1894 roku. Do realizacji tej ustawy przystąpiono w sierpniu 1894 roku powołując komisje złożoną z przedstawicieli prowincjalnych stowarzyszeń rolnych niemieckich i polskich w celu przystosowania projektu statutu do warunków miejscowych. Ostatecznie sejm prowincjonalny w dniu 2 marca 1895 roku powołał do życia Izbę Rolniczą w regencji poznańskiej. Statut izby przewidywał podwójną strukturę, radę wybieraną przez wszystkich rolników oraz zarząd składający się z fachowców pracujących etatowo na różnych stanowiskach administracyjnych, organizacyjnych i doradczych. Na czele zarządu izby stanęli Niemcy. Pierwsze wybory do izby przeprowadzone zostały w końcu 1895 roku. Polacy w stosunku do tworzącego się samorządu rolniczego byli nieufni i stanowili w nim mniejszość. Obawiali się, że szkoły rolnicze prowadzone przez izby rolnicze staną się ośrodkami germanizacji. Obawiano się także, że działalność izb rolniczych ograniczy prace istniejących już zawodowych organizacji rolniczych np. Centralnego Towarzystwa Gospodarczego. Ta dezaprobata Polaków w stosunku do samorządu rolników spowodowała, że na lata 1896-99 do Rady wybrano 51 Niemców i 18 Polaków.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku historię izb rolniczych można podzielić na trzy okresy. Okres pierwszy wiązał się ze spolonizowaniem pruskich izb rolniczych i dostosowaniem ustawodawstwa pruskiego do aktualnej sytuacji politycznej i społeczno-gospodarczej Państwa Polskiego. Przejęcie Izby Rolniczej przez władze polskie miało miejsce 20 stycznia 1919 roku na mocy dekretu Naczelnej Rady Ludowej. Przejmując izbę Polacy obsadzili swoimi urzędnikami stanowiska zajmowane wcześniej przez Niemców, ale pozostawili dawną strukturę wydziałów. W pierwszym okresie działalności zlikwidowano istniejący system patronacki kółek rolniczych włączając je do bezpośredniej działalności izby. W pierwszym okresie przejęto, cieszący się dużym uznaniem w środowisku rolników polskich Poradnik Gospodarski, który stał się wspólnym organem Kółek Rolniczych i Izb Rolniczych.
W pierwszym okresie, obejmującym lata 1918 – 1928, zachodnio-polskie izby rolnicze zrobiły bardzo dużo dla podniesienia na swoich terenach techniki produkcji rolniczej i hodowlanej oraz dla oświaty rolniczej. Z inicjatywy izby poszerzono działalność oświatową o zorganizowane nowe towarzystwa takie jak: Związek Konia Szlachetnego, Związek Wielkopolskich Hodowców Trzody Chlewnej, Towarzystwo Ogrodnicze, Związek Bartników i Związek Hodowców Drobiu.
Zasadnicze znaczenie dla rozwoju samorządu rolniczego w Polsce miało rozporządzenie Prezydenta RP o izbach rolniczych z dnia 22 marca 1928 roku. Rozporządzenie to otworzyło drugi okres, ważny w historii polskich izb rolniczych. Według rozporządzenia z 1928 roku izba rolnicza została zdefiniowana jako jednostka samorządu gospodarczego i osoba publiczno-prawna, działająca na obszarze jednego województwa i w granicach ustaw państwowych oraz własnego statutu.
Istota samorządowego charakteru izb rolniczych polegała na wykonywaniu przez nie praw zwierzchnich w stosunku do członków, których przynależność do izb rolniczych była obligatoryjna. Izby miały charakter powszechny i dlatego mogły reprezentować interesy wszystkich rolników i bronić całego rolnictwa.
Głównym celem izb rolniczych, określonym w rozporządzeniu, było zorganizowanie zawodu rolniczego (do rolnictwa zaliczano wówczas także leśnictwo, rybactwo, ogrodnictwo, hodowle zwierząt oraz inne gałęzie wytwórczości związanej z gospodarstwem rolnym).
Rozporządzenie określało, że do zakresu działania izb rolniczych należy przedstawicielstwo i ochrona interesów rolnictwa, samodzielne przedsiębranie, w granicach obowiązujących przepisów prawa, środków w zakresie wszechstronnego popierania rolnictwa oraz wykonywania czynności, powierzanych izbom rolniczym przez ustawy i rozporządzenia, współdziałanie z władzami rządowymi i samorządowymi we wszystkich sprawach, dotyczących rolnictwa.
Na podstawie rozporządzenia instytucja izb rolniczych została wprowadzona na obszarze całego państwa.
Trzeci etap formowania się izb rolniczych wiązał się z nowelizacją ustawy o izbach rolniczych z dnia 27 października 1932 roku. Jednolity tekst nowelizowanego rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej (z mocą ustawy) o izbach rolniczych został wprowadzony obwieszeniem Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych Seweryna Ludkiewicza z dnia 22 listopada 1932 roku i opublikowany w 1933 roku. W nowelizacji ustawy nie uległy zmianie zasadnicze kompetencje izb rolniczych, zostały one jedynie rozszerzone.
W artykule 1 podkreślony został istotny cel izb rolniczych: zorganizowanie zawodu rolniczego oraz współdziałanie w dziedzinie rolnictwa, a więc coś więcej niż jedynie reprezentowanie interesów gospodarczych.
W art. 8 rozporządzenie zapisane zostało, że izby współdziałają z władzami rządowymi i samorządowymi we wszystkich sprawach dotyczących rolnictwa, a szczególnie przy wykonywaniu przez te władze nadzoru nad działalnością powiatowych samorządów terytorialnych i zapewnieniu jednolitości prowadzonej przez te samorządy akcji w dziedzinie rolnictwa. Ważny odcinek współpracy samorządu rolniczego z państwem ujęty też został w art.10. Artykuł ten mówi, że właściwe władze rządowe będą przesyłały izbom rolniczym do zaopiniowania projekty ustaw przed skierowaniem ich na drogę obrad ustawodawczych oraz projekty rozporządzeń, mających doniosłe znaczenie dla rolnictwa, jeżeli interes publiczny lub pilność sprawy nie stanie temu na przeszkodzie.
Omawiane wyżej rozporządzenie z 27 października 1932 roku reguluje kwestie nadzoru zwierzchniego nad izbami rolniczymi, który wg art. 52 ma sprawować Minister Rolnictwa i Reform Rolnych, a organem bezpośredniego nadzoru nad działalnością izb rolniczych jest wojewoda.
W okresie międzywojennym powstało 13 izb rolniczych, które współpracowały ze sobą w ramach dobrowolnej centrali samorządu rolniczego jaką był Związek Izb i Organizacji Rolniczych Rzeczypospolitej Polskiej z siedzibą w Warszawie (wcześniejszy Związek Organizacji Rolniczych Rzeczypospolitej Polskiej).
Pracę izb rolniczych przerwał wybuch II wojny światowej. W okresie okupacji izby wojewódzkie zostały zlikwidowane. Okupanci pozostawili jedynie biura powiatowe, które wykorzystywano jako jednostki ściągające od rolników nałożony przez okupanta kontyngent.
Po zakończeniu II wojny światowej już w marcu 1945 roku rozpoczęła swoją działalność Wojewódzka Izba Rolnicza w Poznaniu otwierając wydziały:
Ogólny, prowadzący sprawy finansowe i personalne,
Produkcji Roślinnej,
Produkcji Zwierzęcej,
Oświaty Rolniczej.
Aby usprawnić pracę izby w powiatach zorganizowano 27 Powiatowych Biur Rolnych – delegatur izby działających w Wielkopolsce – i 12 na obszarze Ziemi Lubuskiej. Zadaniem tych biur była opieka nad zagospodarowaniem terenu, doradztwo fachowe oraz wykonywanie prac zleconych przez czynniki państwowe. W biurach izb pracowało wielu fachowców, którzy prowadzili prace w działach: rolniczym, hodowlanym, ogrodniczym, pszczelarskim, ochrony roślin i gospodarstwa domowego. Opiekowali się m.in. gospodarstwami, które powstały w wyniku reformy rolnej, prowadzili kwalifikowanie ziemiopłodów, pomoc w rozdziale ziarna siewnego i nawozów sztucznych, opiekę nad inwentarzem żywym, zapisy bydła i trzody chlewnej do ksiąg hodowlanych oraz licencjonowanie ogierów i klaczy.
Obok izby poznańskiej działalność prowadziły także inne izby rolnicze jednak niektóre z nich np. warszawska, kielecka i białostocka pozostały jedynie na etapie organizacyjnym. Przede wszystkim pracę izb rolniczych utrudniały przeszkody natury politycznej. Nowa władza zarzucała samorządowi rolniczemu między innymi to, że w przeszłości popierał gospodarstwa obszarnicze, a zaniedbywał drobnych rolników, a w związku z parcelacją folwarków stracił rację bytu. Ostatecznie izby zostały zlikwidowane dekretem z dnia 26 sierpnia 1946 roku o zniesieniu izb rolniczych, który wszedł w życie 10 października 1946 r. Dekretem tym zadania izb rolniczych w zakresie:
przedstawicielstwa i obrony interesów rolnictwa,
samodzielnego przedsiębrania środków do wszechstronnego popierania rolnictwa,
współdziałania z władzami państwowymi i samorządowymi w sprawach rolnictwa zostały przekazane pozostającemu pod kontrolą komunistów Związkowi Samopomocy Chłopskiej. Związkowi został również przekazany majątek izb rolniczych, powstały po umorzeniu ich zobowiązań.
Struktura organizacyjna pierwszych polskich izb rolniczych
Przedwojenne izby rolnicze były instytucjami obligatoryjnymi, powoływanymi przez Radę Ministrów na wniosek ministra rolnictwa, zgłoszony w porozumieniu z ministrem reform rolnych oraz po zasięgnięciu opinii samorządu województwa i samorządu powiatowego oraz organizacji rolniczych.
Rada Ministrów na wniosek Ministra Rolnictwa, zgłoszony w porozumieniu z Ministrem reform Rolnych nadawała także izbie rolniczej statut, określający szczegółową organizacje izb rolniczych i decydowała o jego ewentualnych zmianach.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 22 marca 1928 roku, wprowadzające izby rolnicze na obszarze całego kraju, określało w art.3, że okręgiem działalności izby rolniczej będzie jedno województwo.
Sprawy organizacyjne i wyborcze izby zostały określone w artykułach od 16 do 47. Organy samorządowe izby stanowiły: rada izby, zarząd izby oraz prezes izby (art.16). Artykuł 17 mówi, że radę izby tworzą radcowie z wyboru i radcowie mianowani przez Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych.
Ogólną ilość radców z wyboru określał statut izby rolniczej w granicach od 20 do 70 osób. Wyboru radców mogły dokonywać osoby, które spełniały warunki:
były członkami organów uchwalających, powiatowych związków komunalnych i gmin miejskich, objętych okręgiem wyborczym
były właścicielami, dzierżawcami lub kierownikami położonych w okręgu izb gospodarstw rolnych, bądź też pracowały w okręgu izby w dziedzinie rolnictwa,
posiadały wykształcenie wyższe lub co najmniej średnie.
Zgromadzenia wyborcze wybierały połowę ilości radców z wyboru wymienioną w art.25, połowę zaś organizacje rolnicze, powoływane przez Ministra Rolnictwa i reform Rolnych. Radcowie mieli pełnić swoje czynności honorowo (art.22), choć w statucie izby może być zapis określający prawo radców do diet za dni posiedzeń rady i komisji oraz do zwrotu rzeczywistych kosztów podróży w wysokości ustanowionej przez rade izby a zatwierdzonej przez wojewodę.
Ogół radców tworzył radę izby, która była organem uchwałodawczym i kontrolnym. Do jej kompetencji należało:
uchwalanie planu budżetowego,
ustalanie opłat na rzecz izby
decydowanie o zaciąganiu pożyczek, o nabywaniu, zbywaniu nieruchomości majątku izby oraz o przejmowaniu na rzecz izby darowizn i zapisów.
Uchwały rady były podejmowane bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby radców. Rada izby zbierała się co najmniej raz do roku, w terminie określonym w statucie izby na sesje zwyczajna albo na sesje nadzwyczajną na żądanie ogółu radców lub zarządu izby, a także na żądanie Ministra Rolnictwa.
Rada izby mogła spośród swoich członków wyłaniać komisje problemowe, które zajmowały się sprawami z poszczególnych dziedzin rolnictwa i wsi. Rada mogła tym komisjom powierzać pełnienie zadań stałych lub przejściowych (art.39).
Artykuł 40 określał, że rada izby ze swego grona wybierała w głosowaniu tajnym, bezwzględną większością głosów, na okres trzech lat zarząd izby w ilości członków określonej w statucie izby. Wybory do zarządu izby odbywały się na pierwszym posiedzeniu rady, zwołanym po przeprowadzeniu wyborów radców z okręgów wyborczych i społecznych organizacji rolniczych. Zarząd był organem wykonawczym izby. Do niego należały decyzje we wszystkich sprawach nie podlegających uchwałom rady izby i nie należących do kompetencji prezesa izby. Szczegółowo czynności Zarządu oraz prawa i obowiązki jego członków zostały określone w statucie izby.
Artykuł 43 mówił o prezesie izby, który był wybierany przez zarząd izby w tajnym glosowaniu bezwzględna ilością głosów. Zarząd dokonywał również wyboru wiceprezesa izby. Zarówno prezes jak i wiceprezes izby byli zatwierdzani przez Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych. Do obowiązków prezesa izby należało reprezentowanie izby rolniczej na zewnątrz, czuwanie nad wykonaniem uchwał zarządu izby, zwoływanie i przewodniczenie posiedzeniu rady i zarządu oraz nadzór nad działalnością biura izby (Art.44).
Artykuł 46 dotyczy biura izby. Na czele biura izby stoi dyrektor powołany spoza grona radców przez prezesa izby na podstawie uchwały zarządu izby za zgodą Ministra Rolnictwa i reform Rolnych. Dyrektor biura izby podlega bezpośrednio prezesowi izby, przed którym jest odpowiedzialny za działalność biura. Dyrektor biura uczestniczy w posiedzeniach rady, zarządu i komisji izby, na których referuje sprawy, wypowiada opinie lub udziela potrzebnych wyjaśnień. Na wniosek dyrektora biura uchwalony przez zarząd prezes powołuje stałych pracowników biura, zaś pracowników czasowych prezes powołuje samodzielnie na wniosek dyrektora.
