WPR na przestrzeni lat uległa modyfikacjom dostosowując swoje działania do aktualnych potrzeb i warunków gospodarczych oraz środowiskowych. Komisja Europejska w 2018 r. przedstawiła wnioski ustawodawcze dotyczące nowej WPR po 2020 roku. Szczególny nacisk kładzie się na łagodzenie zmian klimatu oraz zrównoważone gospodarowanie zasobami naturalnymi takimi jak: woda, gleba i powietrze.
Wzrost populacji ludzi wiąże się ze wzrostem potrzeb konsumpcyjnych, co w konsekwencji prowadzi do wyczerpywania się zasobów Ziemi, spadku bioróżnorodności oraz naruszania lub niszczenia kruchych ekosystemów. Należy bezwzględnie odrzucić błędne pojęcia, że zasoby Ziemi są niewyczerpalne, a życie toczy się tu i teraz bez perspektywy dla przyszłych pokoleń.
Działalność człowieka przyczynia się do wymierania wielu gatunków roślin i zwierząt, bez których zaburzona zostaje kluczowa dla przyrody równowaga w łańcuchu pokarmowym. Co roku z powierzchni Ziemi znika ponad 20 tysięcy gatunków zwierząt! a w samej Polsce zagrożonych wyginięciem jest obecnie ok. 20% rodzimych gatunków roślin naczyniowych. Dodatkowo rosnące zanieczyszczenie środowiska i pogarszająca się jakość żywności przyczyniają się do spadku odporności ludzi na patogeny, co w przyszłości może skutkować podobnymi lub poważniejszymi zagrożeniami epidemicznymi jak to, które obserwuje się obecnie na całym świecie. Bez radykalnych działań i współpracy międzynarodowej nie uda się uchronić środowiska i cywilizacji przed katastrofą.
Wspólna Polityka Rolna (WPR) oraz Europejski Zielony Ład
Wspólna Polityka Rolna to partnerstwo, w którym stronami są Unia Europejska (UE) oraz sektor rolniczy. Jest to niezmiernie istotna współpraca z uwagi na kluczowe znaczenie rolnictwa dla gospodarki oraz wszystkich obywateli Europy. Szacuje się, że sektory rolnictwa i produktów spożywczych zapewniają niemal 40 mln miejsc pracy tylko w samej UE. W ramach WPR podejmowane są decyzje mające na celu m.in.: wsparcie rolników oraz producentów rolno-spożywczych, zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego, ochronę obszarów wiejskich, a także środowiska przyrodniczego.
Działania nowej Wspólnej Polityki Rolnej związane z przeciwdziałaniem zmianom klimatu, ochroną środowiska, krajobrazów oraz bioróżnorodności ściśle nawiązują do Europejskiego Zielonego Ładu. Jest to plan dotyczący rozwoju Europy, który zakłada jej przekształcenie
w neutralny dla klimatu i nastawiony na ochronę środowiska kontynent. W maju 2020 roku Komisja Europejska w ramach realizacji Zielnego Ładu zaprezentowała strategię „Od pola do stołu”, która wyznacza ambitne cele środowiskowe i klimatyczne dla sektora rolno-spożywczego. Zakładane cele powinny zostać osiągnięte do 2030 r. i są one następujące: (1) ograniczenia w stosowaniu pestycydów chemicznych oraz nawozów (50% zmniejszenie stosowania pestycydów oraz co najmniej 20-procentowe zmniejszenie stosowania nawozów), (2) zmniejszenie (o co najmniej 50%) strat składników nawozowych oraz ograniczenie emisji amoniaku przy jednoczesnym utrzymaniu odpowiedniej żyzności gleb, (3) wspieranie rozwoju rolnictwa ekologicznego (przeznaczenie 25% upraw na produkcję ekologiczną), (4) zmniejszenie sprzedaży środków przeciwdrobnoustrojowych przeznaczonych dla zwierząt utrzymywanych w warunkach fermowych o 50%, (5) wyłączenie z użytkowania 10% areału upraw.
Wspólna Polityka Rolna przewiduje jednak, że dodatkowe „prośrodowiskowe” działania rolników będą nagradzane dzięki wprowadzeniu dobrowolnych programów ekologicznych, które mają zachęcić do robienia czegoś więcej niż wyłącznie spełnianie narzuconych obowiązków.
W przypadku ochrony jakości żywności oraz zdrowia konsumentów, Komisja Europejska w ramach WPR wyznacza następujące działania: (1) promowanie zrównoważonego odżywiania, (2) zwiększanie świadomości konsumentów przy wyborze zdrowej i zrównoważonej żywności (nowe zasady etykietowania produktów spożywczych), (3) walka z procederem marnotrawienia żywności.
Bardzo istotnym punktem nowej WPR będzie wspieranie małych i średnich gospodarstw rolnych oraz zachęcanie młodych ludzi do podejmowania pracy w sektorze rolniczym. Ma to się odbywać poprzez sprawiedliwy podział płatności bezpośrednich (szczególnie od kwoty powyżej 60 tys. euro), przeznaczenie co najmniej 2% środków z płatności bezpośrednich w każdym państwie członkowskim dla młodych rolników oraz dodatkowe wsparcie finansowe na rozwój obszarów wiejskich.
Wsparciem dla rolników ma być również sieć usług doradczych ułatwiających przejście na zrównoważony system produkcji żywności oraz zwiększających konkurencyjność sektora rolno-spożywczego Europy.
Działania Polski na rzecz wprowadzenia nowej WPR
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi pracuje nad programem strategicznym na lata 2021-2027 związanym z nową Wspólną Polityką Rolną. Polska strategia obejmuje takie obszary jak: wsparcie dochodów i opłacalności produkcji rolnej, poprawa konkurencyjności sektora rolniczego, działania rolnictwa na rzecz ochrony środowiska i adaptacji do zmian klimatu oraz wspieranie rozwoju wsi. W ramach omawianych obszarów poruszane są kwestie związane m.in. z płatnościami bezpośrednimi, płatnościami dla tzw. obszarów ONW, wsparciem rolnictwa ekologicznego, systemem premiowania młodych rolników oraz wsparciem na tworzenie działalności pozarolniczej.
Ryzyko związane z wprowadzeniem WPR oraz Zielonego Ładu w UE
Europa jest jednym z głównych producentów (≈ 300 mln ton/rok) oraz eksporterów zbóż na świecie. Roczna produkcja pszenicy w Unii Europejskiej wynosi ponad 136 mln ton i jest większa niż w Chinach, Indiach, Rosji czy USA. Dodatkowo od początku XXI wieku notuje się ciągły wzrost zapotrzebowania na zboża, co skutkuje intensyfikacją produkcji rolniczej. W takich warunkach wprowadzanie polityki Zielonego Ładu niesie za sobą ryzyko drastycznego spadku produktywności gospodarstw rolnych.
Wyłączenie z uprawy 10% areału, przekształcenie 25% upraw na produkcję ekologiczną oraz ograniczenia w stosowaniu środków ochrony roślin i nawozów może, według najgorszego scenariusza, doprowadzić do spadku produkcji zbóż w Europie o 25% (ok. 75 mln ton). Skutkiem tego może być przejście z gospodarki eksportowej na import. Ponadto niesie to za sobą wzrost cen zbóż na rynku światowym w wyniku wymuszonego zwiększenia produkcji przez inne kraje, aby zaspokoić wzrastające potrzeby konsumentów płodów rolnych.
Jak pokazuje sytuacja związana z pandemią COVID-19, uniezależnienie się od importu żywności z zagranicy i budowanie własnych zasobów jest kluczowe dla utrzymania bezpieczeństwa żywnościowego krajów w takiej czy podobnej okoliczności. Zatem uszczuplenie produkcji żywności na terenie Europy utrudni radzenie sobie podczas podobnych zagrożeń, które mogą pojawić się w przyszłości.
Podsumowanie
Ukierunkowanie Wspólnej Polityki Rolnej UE na przeciwdziałanie zmianom klimatu i ochronę zasobów naturalnych jest niezwykle ważne zarówno dla obecnych jak i przyszłych pokoleń. Bez żyznej gleby, wody czy sprzyjających warunków klimatycznych nie jest możliwa produkcja rolnicza, a co za tym idzie bezpieczeństwo żywnościowe.
Wszelkie działania w tym zakresie powinny być jednak prowadzone w taki sposób, aby pogodzić cele środowiskowe z warunkami gospodarczymi oraz aspektami ekonomicznymi. Dobrym posunięciem Komisji Europejskiej jest w tym przypadku walka z marnotrawieniem żywności, co miejmy nadzieję ograniczy jej niedobory oraz częściowo wpłynie na ochronę środowiska. Ważne jest także postawienie za priorytet wykorzystania produktów rolniczych na cele spożywcze, a ewentualne nadwyżki przeznaczyć na pozostałe cele np. produkcję zielonej energii.
dr inż. Tomasz Garbowski
mgr inż. Dominika Bar-Michalczyk
Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach
Małopolski Ośrodek Badawczy w Krakowie
