Ditylenchus destructor – niszczyk ziemniaczak, to nicień stanowiący nieco zapomniane zagrożenie upraw ziemniaka. Jego występowanie odnotowano w wielu krajach Europy, Azji, Afryki, Ameryki Północnej i Oceanii. Podlega obowiązkowi zwalczania z urzędu, w przypadku wykrycia w materiale sadzeniakowym. W Polsce stanowi on coraz poważniejszy problem.
Zagrożenie stanowi porażony przez nicienia materiał sadzeniakowy ziemniaka oraz pozostawione na polu fragmenty roślin, w których może on przetrwać zimę. Ze względu na jego wielkość, jedynie metoda mikroskopowa pozwala na wykrycie i właściwą identyfikację tego szkodnika. Poraża on ziemniaki w temperaturze od 4 do 37°C. Najlepiej rozwija się przy wyższej wilgotności gleby. Występuje w każdej fazie rozwojowej przez cały rok (jajo, 4 stadia larwalne i osobnik dorosły). Nie wytwarza stadium przetrwalnikowego. W przechowalni przechodzi do sąsiednich bulw. Wiosną populacja rozwija się w posadzonych zasiedlonych bulwach i młodych roślinach. Długość życia jednego osobnika wynosi około 1,5 roku. W tym czasie samica może złożyć do 250 jaj. Cykl rozwojowy w sprzyjających warunkach trwa od 15 do 45 dni. W jednym sezonie wegetacyjnym ziemniaków może rozwinąć się kilka pokoleń szkodnika.
Rośliny żywicielskie
Główną rośliną żywicielską dla niszczyka ziemniaczaka jest ziemniak, w uprawie którego może spowodować spore straty w plonie (do 40%). Nie oznacza to jednak, że zginie on w przypadku braku obecności bulw czy fragmentów roślin ziemniaków w glebie. Ditylenchus destructor może bytować na różnych roślinach (w sumie 70 gatunkach: uprawnych, ozdobnych, i chwastach) i grzybach glebowych (65 gatunków). Najbardziej typowe rośliny żywicielskie to: kukurydza, gryka, łubin, groch, koniczyna biała i czerwona, marchew, mięta polna i mięta pieprzowa oraz chwasty, jak babka lancetowata i dymica pospolita. Wolniej populacja nicienia w glebie rozwija się w uprawach: buraka, pora, selera, cebuli, czosnku, peluszki, fasoli, koniczyny szwedzkiej, lucerny, rzodkwi czy słonecznika. Rośliny te umożliwiają jednak przetrwanie populacji w glebie i zwiększają prawdopodobieństwo pojawienia się szkodnika w uprawie ziemniaków.
Objawy
Nicień penetruje roślinę przede wszystkim w częściach podziemnych ziemniaków, dlatego trudno dostrzec jego obecność w okresie wegetacji roślin. W nadziemnej części objawy są rzadko obserwowane, jedynie w przypadku, gdy populacja szkodnika w roślinie ziemniaka jest bardzo liczna. Na łodygach i stolonach powoduje pojawianie się ciemnych plam. Rośliny mogą wówczas być karłowe, a ich blaszki liściowe pofałdowane.
Szkodnik do ziemniaków może wniknąć w dwojaki sposób: z porażonego sadzeniaka lub z resztek roślinnych, w których przezimował na polu. W sadzeniaku rozmnaża się, z czasem wędruje wewnątrz rośliny do młodych bulw. Podczas okresu przechowywania przemieszcza się między sąsiadującymi ze sobą ziemniakami.
Pierwsze objawy obecności niszczyka ziemniaczaka w bulwach można zaobserwować po delikatnym zdjęciu skórki. Widoczne są wówczas białe plamki z małymi otworkami, którymi wniknął nicień. Nad miejscami bytowania skórka zaczyna zmieniać kolor na szarobrunatny, staje się miękka i delikatnie się zapada. Początkowo są to lekkie przebarwienia i zgnilizny tkanki roślinnej, podobne do wczesnego stadium zarazy ziemniaczanej (w przypadku zarazy miejsca chore pozostają twarde). W miarę rozwoju nicieni w bulwie ziemniaka obszar porażenia powiększa się, skórka brunatnieje, zasycha, staje się cienka i zaczyna pękać. Objawy mogą objąć całą powierzchnię ziemniaka. Po rozcięciu bulwy widać ciemną, brązową gąbczastą tkankę. Na pograniczu tkanki zdrowej i chorej obecne są wszystkie stadia rozwojowe nicienia. Przez zranienie i pęknięcia skórki zaczynają wnikać patogeny grzybowe i bakteryjne, powodując wtórne infekcje. Bulwa stopniowo zasycha, ulega mumifikacji lub gnije.
Zapobieganie i zwalczanie
Zapobieganie rozprzestrzeniania się populacji nicienia wiąże się przede wszystkim ze stosowaniem zaleceń pozwalających na zapewnienie czystości materiału sadzeniakowego wprowadzonego na pole (zdrowy, kwalifikowany materiał sadzeniakowy), jak i pielęgnacji pola poprzez usuwanie chwastów, samosiewów ziemniaka, stosowanie przerwy w uprawie ziemniaków na polu, na którym wykryto obecność nicienia do 5 lat, czy wprowadzenie roślin obojętnych dla rozwoju populacji, np. zboża. Jedną z metod jest również stosowanie przefermentowanego obornika (po rocznym przechowywaniu), który zapewni zniszczenie obecnych w nim nicieni.
W przypadku wykrycia obecności nicienia, plon z całego pola powinien być jak najwcześniej, bardzo dokładnie zebrany i po uparowaniu wykorzystany do skarmienia zwierząt. Pozostałe resztki roślinne, starannie zebrane i zniszczone (np. spalone). Mocno porażony materiał, podczas okresu przechowywania i pod wpływem innych patogenów może ulec całkowitemu zniszczeniu.
Brak jest skutecznej metody walki z niszczykiem ziemniaczakiem. Nie prowadzi się hodowli odpornościowej. W 1968 r. S. Kornobis opublikował wyniki badań nad reakcją 92 odmian ziemniaka na porażenie przez niszczyka ziemniaczaka. Odnotowano wówczas 3 odmiany odporne. Podobne wyniki uzyskano w latach 2001−2007 w Oddziale IHAR−PIB w Bydgoszczy, podczas badania 34 odmian. W latach ‘90 natomiast prowadzono badania, które miały na celu ocenę porażenia materiału sadzeniakowego w kraju. Stanowiło ono wówczas jedynie 1,5%. Od tego czasu badań nie powtarzano, ale występowanie nicienia na polach uprawnych jest coraz bardziej powszechne i zaczyna stanowić poważny problem. Coraz częściej można kupić chore ziemniaki na targu, czy w osiedlowych „warzywniakach”.
Ważne jest, że przenoszenie niszczyka ziemniaczaka na sąsiednie pola może odbywać się na częściach roboczych sprzętu rolniczego, kołach maszyn i ciągników, butach, opakowaniach czy wraz z wodą spływającą z pól. Dawniej do dezynfekcji przedmiotów oraz moczenia bulw zalecano stosowanie roztworu amoniaku lub formaliny, czy pudrowanie świeżo gaszonym wapnem. Obecnie takie zabiegi nie są stosowane. Integrowana ochrona roślin i rolnictwo ekologiczne wyznacza nowe kierunki dla producentów środków ochrony roślin. Jest tylko jeden zarejestrowany nematocyd, czyli środek o działaniu nicieniobójczym. Zaleca się jego stosowanie na glebę w momencie sadzenia ziemniaków. Brakuje na rynku odpowiedniego środka do zabezpieczenia ziemniaków przed rozprzestrzenianiem się szkodnika podczas okresu przechowywania, jak i środka do dezynfekcji przedmiotów, które mają bezpośredni kontakt z porażonym materiałem roślinnym.
