Najważniejsze szkodniki zbóż

Postępujące zmiany klimatu wprowadzenie nowoczesnych technologii uprawy zbóż, intensywna ochrona przed chwastami i chorobami, hodowla nowych odmian, wysokie nawożenie sprzyjają rozwojowi różnych gatunków szkodników.

W ostatnich latach coraz większe znaczenie mają szkodniki mało znane, które od wielu lat nie miały znaczenia ekonomicznego. Przykładem jest liczny pojaw pluskwiaków: żółwinka zbożowego i lednicy zbożowej. Są to szkodniki znane głównie w południowej części kraju, obecnie zasiedlają także plantacje w Polsce centralnej. Szkody wyrządzają larwy i postacie dorosłe, które nakłuwają, wysysając soki głównie z ziarniaków, kłosów, liści i pochew liściowych. Powoduje to brak lub słabe wykształcanie ziarniaków, wcześniejsze bielenie kłosów oraz białe plamki na liściach. Uszkodzone rośliny gorzej rosną, słabo się kłoszą, a uzyskane ziarno jest gorszej, jakości.

Na terenie Wielkopolski od niedawna zaobserwowano duże uszkodzenia spowodowane żerowaniem nałanka kłośca. Chrząszcze żerują początkowo na trawach, później na zbożach ozimych powodując uszkodzenia kłosów i ziarna. Jest to gatunek ciepłolubny zasiedlający najczęściej nieużytki i zaniedbane pola. Do najważniejszych gatunków szkodników zbóż występujących na terenie Polski i wymagających zwalczania metodami chemicznymi należą: skrzypionki, mszyce i pryszczarki. W niektórych rejonach obserwuje się również masowe pojawy ploniarki zbożówki, oraz niezmiarki paskowanej i wciornastków. W niektórych latach lokalnie występują uszkodzenia spowodowane przez śmietkę ozimówkę, skoczka sześciorka i miniarki.

Mszyce
Larwy i postacie dorosłe uszkadzają rośliny zbóż przez wysysanie soków z liści, pochew liściowych, źdźbeł i kłosów. Powoduje to zachwianie gospodarki wodnej rośliny, co prowadzi do więdnięcia i zasychania młodych roślin, natomiast u starszych roślin do niewykłaszania zbóż i bielenia kłosów. Dużym zagrożeniem powodowanym przez mszyce są przenoszone choroby wirusowe. W jednym sezonie wegetacyjnym, zależnie od gatunku może się rozwijać od ośmiu do dwunastu pokoleń. W ciągu 30-dniowego życia (w optymalnej temperaturze), przy wysokim wskaźniku reprodukcji, populacja mszycy zbożowej może się podwoić podczas trzech dni, a po 20 dniach wzrost może być pięćdziesięciokrotny. Stosowanie nawozów azotowych sprzyja rozwojowi mszyc, ponieważ potrzebują dużej ilości rozpuszczalnych związków azotowych. Mszyce należą do pluskwiaków równoskrzydłych z rodziny mszycowatych. Są niewielkich rozmiarów, od 1,5 do 3 mm, różnie zabarwione, występują osobniki uskrzydlone i bezskrzydłe, wspólną cechą charakterystyczną jest występowanie w tylnej części odwłoka dwóch rurek zwanych syfonami.

Niezmiarka paskowana
Muchówka długości około 4 mm, żółta z czarnym trójkątem między oczami, tułów z czarnymi wzdłużnymi paskami, odwłok z 4 poprzecznymi wstęgami. Dorosłe owady pojawiają się w okresie kłoszenia żyta. Samice składają jaja pojedynczo, na szczytowych liściach późno wyrastających łanów pszenicy i jęczmienia. Wyklute po około 8 dniach larwy przedostają się do kłosów i pochew liściowych. Larwy żerują idąc w dół aż do głównego kolanka w źdźble, przepoczwarczają się po około 30 dniach w pochwie liściowej. Objawy żerowania można zauważyć dopiero w fazie kłoszenia się zbóż. Zaatakowana część źdźbła nie rośnie, dokłosie jest znacznie skrócone, a kłos często pozostaje w pochwie. Drugie pokolenie występuje w okresie żniw jęczmienia jarego, jaja są składane od początku września na liściach samosiewów zbóż i trawach. Larwy niszczą tylko pęd u podstawy, gdzie zimują, przepoczwarczają się wiosną. Rośliny zbóż ozimych atakowane jesienią grubieją u nasady, silnie się krzewią lub zamierają.
Pszenica ozima siana wcześnie jest silniej uszkadzana od sianych w końcu września. Insektycydy zastosowane przeciwko ploniarce zbożówce ograniczają straty powodowane przez niezmiarkę paskowaną. Próg szkodliwości: 1 jajo na 10 źdźbłach lub 10% uszkodzonych źdźbeł.

Ploniarka zbożówka
Dorosła muchówka długości 2 mm, o lśniąco-czarnym ciele, czerwonych oczach i brązowo-żółtych odnóżach. Lot pierwszego pokolenia odbywa się od końca kwietnia do początku czerwca, natomiast od końca czerwca do sierpnia występuje pokolenie letnie, a od sierpnia do końca października pokolenie jesienne. Samice składają pojedynczo od 25 do 35 jaj. Larwy smukłe, lśniące, białe, do 5 mm, bez nóg, z jedną parą czarnych silnych haków gębowych i dwiema małymi brodawkami z tyłu ciała. Larwy I i II pokolenia uszkadzają młode zasiewy, podczas, gdy larwy II i częściowo także I pokolenia niszczą zawiązki ziaren. Larwa uszkadza w zbożach zawsze tylko jeden pęd, jej rozwój trwa od 20 do 30 dni. U zaatakowanych roślin zaobserwować można we wczesnojesiennych i późno wiosennych zasiewach żółknięcie i obumieranie liści sercowych, rośliny, które się nie rozkrzewiły obumierają, a rozkrzewione tworzą zwiększoną liczbę pędów, które rzadko się wykłaszają.

Pryszczarek pszeniczny, paciornica pszeniczanka
Należące do muchówek pryszczarkowate są wysmukłymi owadami, które na długich nogach trzymają się plew, wylatują w czasie kłoszenia. Larwy powodują zniszczenia ziarniaków, wysysając z nich soki. Są wielkości od 2 do 2,5 mm, żółte lub pomarańczowo-czerwone, bez nóżek. Na jednym zawiązku można spotkać około 6 larw paciornicy pszeniczanki, larwy pryszczarka pszenicznego żerują pojedynczo. Na skutek zaatakowania kłosków, pęka okrywa owocowa, co często prowadzi do infekcji wirusowych. Około połowy czerwca dorosłe osobniki wydostają się z gleby. Samice paciornicy pszeniczanki składają od 5 do 8 jaj na zawiązkach ziarniaków, natomiast samice pryszczarka pszenicznego składają jaja pojedynczo. Po 5 do 10 dni wylęgają się i rozpoczynają żer larwy. Po 3 ? 4 tygodniach larwy schodzą do gleby gdzie zimują w kokonach. Uprawy pszenicy są zagrożone jedynie przez około 5 dni, ponieważ paciornica pszeniczanka znajduje się w kłosach jedynie w okresie wczesnego kłoszenia się, a pryszczarek pszeniczny zajmuje kłosy na krótko przed kwitnieniem. Oba gatunki występują w nieregularnych odstępach czasowych i są groźnymi szkodnikami regionalnymi.

Tabela 1. Metody i sposoby ochrony zbóż przed szkodnikami.

O pryszczarku zbożowcu i skrzypionkach w następnych materiałach.