Na zielonkę lub ziarno – właściwe prowadzenie upraw kukurydzy

Kukurydza w naszych warunkach klimatycznych daje najwyższe plony świeżej i suchej masy oraz jednostek energetycznych w przeliczeniu na 1 ha. Przeciętne plony ziarna przekraczają u nas dwukrotnie plony pszenicy, przy czym roślina ta w porównaniu z pszenicą ma znacznie mniejsze wymagania glebowe, podobne wodne, zaś wyższe cieplne i pokarmowe.

Kukurydza w Polsce wykorzystywana jest w różnej postaci:
1.Na zielonkę – obecnie rzadziej uprawiana w tym celu, choć może być wysiewana w różnym, dogodnym dla rolnika okresie: plonie głównym, wtórym (po zebranym poplonie ozimym, np. życie), jak też w poplonie ścierniskowym (wysiew do 10.VIII).
2.Na kiszonkę z całych roślin – rośliny są wówczas zbierane z jednoczesnym rozdrabnianiem łodyg, kolb i wykształconych nasion, będących, co najmniej w początkowej fazie dojrzałości woskowej. Wcześniejszy, jak też późniejszy zbiór może powodować pogorszenie wartości pokarmowej uzyskanej kiszonki oraz trudności z zakiszeniem zebranej biomasy. Przy zbyt późnym zbiorze istotne jest dobre rozdrobnienie poszczególnych elementów rośliny (odcinki łodyg do 1 cm), dobre ubicie w silosie oraz wysoki zbiór roślin, co najmniej na wysokość 50 cm. Umożliwia to pozostawienie w ścierni dolnych, zdrewniałych części rośliny.
3.Na kiszonkę z całych kolb, czyli wraz z liśćmi okrywowymi. Jest to doskonała pasza treściwa dla przeżuwaczy, zarówno krów mlecznych, jak też bydła opasowego. Zawiera 10-15% włókna, mniejsze ilości przy zbiorze nasion w dojrzałości woskowej.
4.Na kiszonkę z kolb pozbawionych liści okrywowych. Wartość pastewna większa od poprzedniej, głównie ze względu na mniejszą zawartość włókna – od 6 do 9%. Nadaje się zarówno dla przeżuwaczy, jak też trzody chlewnej.
5.Na kiszonkę z kolb pozbawionych zarówno liści okrywowych, jak też części rdzenia kolby. Charakteryzuje się jeszcze większą wartością pastewną, co wiąże się z mniejszym udziałem włókna – poniżej 6%. Kiszonka sporządzona z kolb (dotyczy punktów 3 – 5) nosi nazwę CCM (corn-cob-mix).6.Na ziarno. W tej formie najszerzej uprawiana w skali światowej, zarówno na cele pastewne, przemysłowe, jak i jadalne. Kukurydza uprawiana na ziarno zajmuje trzecie miejsce w świecie pod względem powierzchni uprawy – po pszenicy i ryżu.

Przy uprawie kukurydzy na kiszonkę należy brać pod uwagę fakt, że wraz z opóźnieniem zbioru wzrasta w roślinie zawartość suchej masy oraz udział kolb. Ta część rośliny, a głównie znajdujące się w kolbie ziarniaki, decydują w 60-70% o wartości pokarmowej, a zwłaszcza energetycznej uzyskanej kiszonki. Stąd kukurydza na kiszonkę powinna być zbierana w dojrzałości woskowej ziarna, kiedy zawartość suchej masy w nasionach osiąga wartość około 60%, zaś w kolbach 5% mniej.

Odmiany na kiszonkę
Decydując się na uprawę kukurydzy do celów kiszonkowych należy wybrać odpowiednie odmiany. W północnym oraz podgórskim rejonie kraju powinny to być odmiany średnio-wczesne (FAO 200-240). Z kolei w środkowej i południowo-wschodniej części kraju, za najlepsze do celów kiszonkowych można uznać odmiany średnio-późne (FAO 250-290), zaś w rejonie Polski południowo-zachodniej jeszcze późniejsze (FAO do 300). Przy wyborze odmian wcześniejszych od wyżej zalecanych, należy liczyć się z niższymi plonami, zarówno całych roślin, jak też kolb. Zmniejsza się jednak ryzyko uprawy, związane z możliwością wystąpienia wcześniejszych – wrześniowych i wczesno październikowych przymrozków. Z kolei przy wysiewie odmian późnych istnieje duże ryzyko, że nasiona nie osiągną pożądanej – woskowej dojrzałości, w wyniku czego zebrana, niekiedy duża biomasa części nadziemnej nie zrekompensuje niskiej wartości pastewnej niedojrzałych kolb.

Ziarno i CCM
Przy uprawie kukurydzy na ziarno i CCM należy wybierać odmiany wcześniejsze, niż na kiszonkę z całych roślin. Decydując się na uprawę kukurydzy na ziarno, w północnym i podgórskim rejonie kraju, należy liczyć się, że w niektórych latach (chłodny okres wegetacji i wczesne jesienne przymrozki) nie uzyska ona pożądanej, pełnej dojrzałości. Zajdzie wówczas konieczność jej zbioru na kiszonkę z kolb lub całych roślin, co nie zawsze będzie zbieżne z celem uprawy i profilem gospodarstwa. W tych rejonach do uprawy na ziarno i CCM należy wybrać odmiany najwcześniejsze – FAO poniżej 200.

Tab.1 Porównanie plonów i wartości energetycznej poszczególnych części rośliny kukurydzy zbieranej w trzech fazach rozwojowych (na podstawie danych Michalskiego).

¹plony ziarna w dojrzałości pełnej przyjęto za 100%
²zawartość energii w ziarnie zebranym w dojrzałości pełnej przyjęto za 100%

Kukurydza uważana jest za roślinę tolerancyjną na kwaśny odczyn gleby, jednak przy pH poniżej 5,1 (gleby lżejsze) lub 5,6 (zwięźlejsze) wskazane jest letnie lub jesienne zwapnowanie pola. Wapno węglanowe na gleby lżejsze lub tlenkowe, ewentualnie mieszane na zwięźlejsze, najlepiej wywieźć na ściernisko (przy uprawie po zbożach). Chodzi o to, by podczas kolejnych uprawek wprowadzić i wymieszać wapń w głębszej warstwie profilu glebowego. Lekko kwaśny odczyn, z więc pH w zakresie 5,6-6,5 (optymalny dla kukurydzy) gwarantuje najlepszą przyswajalność większości składników pokarmowych, zwłaszcza fosforu i mikroelementów.
Kukurydza dość dobrze w porównaniu z innymi uprawami wykorzystuje składniki pokarmowe z przyoranego jesienią obornika, bądź wniesionej wiosną gnojowicy. Gnojowicę można stosować na 2-3 tygodnie przed wysiewem nasion, jak też w trakcie wegetacji roślin, poprzez jej rozlanie w międzyrzędziach. Przy braku tego typu nawozów, wskazane jest letnie lub jesienne przyoranie słomy zbóż (jeśli uprawiana jest po tych roślinach), najlepiej z dodatkiem azotu. Po tym celowy byłby wysiew roślin międzyplonowych na przyoranie lub pozostawienie w polu do wiosny jako mulcz.

Dobrze odżywiona
Kukurydza, ze względu na wysoki potencjał plonowania, wykazuje duże zapotrzebowanie na składniki pokarmowe. Przy uprawie na nasiona, z plonem 6-8 t suchego ziarna pobiera z gleby: 192-256 kg azotu, 84-112 kg fosforu, 228-304 kg potasu, 60-80 kg wapnia i magnezu oraz 21-28 kg siarki, zaś z mikroelementów: 510-680 g cynku, 660-880 g manganu, 84-112 g miedzi, 66-88 g boru i 5,4-7,2 g molibdenu. Największy wpływ na plony wywiera azot. Jego dawkę ustala się na podstawie przewidywanych plonów, przedplonu, przebiegu pogody i wyglądu roślin. Przy prognozowanych plonach nasion w zakresie 6-8 ton szacunkową dawkę azotu można ustalić na poziomie 100-150 kg N, choć w stanowisku po roślinach strączkowych lub przyoranym oborniku, można ją zmniejszyć do 60-90 kg N. Ze względu na początkowy powolny wzrost kukurydzy i niewielkie zapotrzebowanie na azot, przedsiewnie zaleca się przeciętnie 50% zaplanowanej ilości, np. w postaci fosforanu amonu, mocznika, bądź nawozów wieloskładnikowych. Pozostałą część należy wysiać pogłównie, w miarę późno, kiedy możliwe jest jeszcze wejście siewnika w łan roślin. Późny wysiew nawozów azotowych należy tłumaczyć faktem, iż roślina ta najwięcej azotu wykorzystuje w okresie intensywnego wzrostu, kwitnienia i tworzenia nasion. Wskazany byłby wówczas mocznik, a nie saletra amonowa, której użycie może spowodować poparzenie roślin. Mocznik należy wysiewać na suche rośliny, najlepiej przed spodziewanym deszczem. Bardzo dobrym nawozem do stosowania pogłównego jest też RSM, bądź gnojowica, pod warunkiem ich rozlewu w międzyrzędziach kukurydzy, a więc do gleby, a nie na rośliny.

Przy ustalaniu dawek nawozów fosforowych, potasowych i magnezowych należy brać pod uwagę zasobność gleby w te składniki. Jak wynika z badań prowadzonych w UP Poznań, bardzo dobre wyniku daje rzędowy (zlokalizowany) wysiew nawozów, wraz z siewem nasion kukurydzy. Niezbędny jest do tego specjalny siewnik z zamontowanym aplikatorem nawozów, który umożliwia umieszczenie nawozu w odległości 5-7 cm z boku i na podobną głębokość od wysianych nasion. Najczęściej w ten sposób wysiewany jest fosforan amonu, ale mogą być też inne, wieloskładnikowe nawozy, najlepiej z podwyższoną zawartością fosforu. Wynika to z niewielkiego wykorzystania fosforu z wnoszonych nawozów, który dość trudno przemieszcza się w profilu glebowym, poza tym jest słabiej pobierany w okresie wiosennym, a nawet letnim, w okresie obniżonych temperatur (poniżej 14°C). Jego niedobory widoczne są wówczas na roślinach kukurydzy w postaci różowych przebarwień dolnej części łodyg i nasady liści. Nawozy fosforowe i potasowe zaleca się też późną jesienią – pod orkę zimową, lub (na glebach lżejszych) wczesną wiosną. Wskazany byłby wówczas odpowiedni nawóz wieloskładnikowy, a więc zawierający również azot, magnez i siarkę. Nawozy te dla lepszej przyswajalności, jak też lepszej (głębszej) rozbudowy systemu korzeniowego kukurydzy, powinny być wnoszone głębiej. Dlatego po ich wysiewie wskazana jest płytka (8-12 cm) orka, bądź zastosowanie odpowiedniego agregatu. Wnoszenie nawozów wiosną w powierzchniową warstwę gleby, zwłaszcza fosforu i potasu, utrudnia ich wykorzystanie z gleby i niekorzystnie oddziałuje na rozrost systemu korzeniowego. Skutkuje to gorszym zaopatrzeniem roślin w wodę i składniki pokarmowe, a w konsekwencji uniemożliwia uzyskanie zadowalających plonów.

Nawóz + insektycydy
W uprawach kukurydzy w niewielkim stopniu wykorzystuje się dokarmianie roślin makro- i mikroelementami. Wynika to częściowo z ograniczonych możliwości technicznych, a ściślej dokonania oprysku w późniejszej fazie wegetacji, na wyrośnięty łan roślin. Obecnie możliwości techniczne oprysku są większe, poza tym dokarmianie dolistne można połączyć ze zwalczaniem szkodników kukurydzy: mszyc, ploniarki zbożówki, a zwłaszcza omacnicy prosowianki. Na ogół łączne stosowanie obydwu chemikaliów (nawozu i środka owadobójczego) daje lepsze wyniki niż oddzielny oprysk, choć wcześniej należy się upewnić czy nie ma przeciwwskazań do łączenia tych preparatów. Przy wyborze nawozu dolistnego pod kukurydzę należy zwracać uwagę na podwyższoną zawartość fosforu i cynku, niekiedy też potasu, boru i manganu. Do sporządzanego roztworu można też dodać mocznik (6% stężenie, czyli do 18 kg na 300 l roztworu cieczy roboczej z przeznaczeniem na 1 ha) oraz jedno- lub siedmiowodny siarczan magnezu (odpowiednio do 10 lub 15 kg). Przed wyjazdem w pole dodaje się środek owadobójczy. Warto wiedzieć, że na ogół lepsze efekty plonotwórcze uzyskuje się w wyniku naniesienia roztworu również na dolną stronę liścia, gdyż wzrasta wówczas przyswajalność składników. W tym celu wskazany byłby opryskiwacz z zamontowanym rękawem powietrznym. Jest to istotne zwłaszcza w późniejszej fazie wegetacji, przy wyższych i bardziej wyrośniętych roślinach. Ważna jest też ilość roztworu nanoszonego na roślinę. W przypadku kukurydzy nadmiar cieczy spływa z wierzchniej warstwy liścia do lejka pomiędzy łodygą a nasadą liścia, co może powodować uszkodzenia (poparzenia) roślin. Zagrożeń tych unika się przy nanoszeniu roztworu również na dolną stronę liścia. W załączonej tabeli podano wykaz nawozów dolistnych z różnych firm, co powinno ułatwić wybór właściwego. Pierwszy oprysk należałoby przeprowadzić w fazie 6-8 liści, drugi po 10-14 dniach oraz trzeci łącznie z preparatem owadobójczym. W wyniku dodatkowego wniesienia w okresie wegetacji azotu, fosforu, potasu, magnezu, siarki, cynku, boru, niekiedy też manganu (na glebach o pH powyżej 6,5) można liczyć na wzrost plonów w zakresie 8-15%. Przy zauważalnych niedoborach określonych składników (np. fosforu, cynku) i ich dostarczeniu w miarę wcześnie, efekt plonotwórczy powinien być wyższy.

Tab.2 Zawartość składników (w % wagowych) w nawozach dolistnych pod kukurydzę.

N – azot, P₂O₅– fosfor, K₂O – potas, MgO – magnez, S – siarka, B – bor, Cu – miedź, Zn – cynk, Mn – mangan, Fe – żelazo, Mo – molibden, Co – kobalt, Ti – tytan