Rośliny międzyplonowe, które są uprawiane na nawóz zielony korzystnie wpływają na środowisko glebowe przeciwdziałając erozji i dostarczając glebie substancji organicznej. Zwiększają także liczbę gatunków w zmianowaniu, co ułatwia odpowiedni dobór następstwa roślin po sobie oraz ograniczają zachwaszczenie. W wielu badaniach uprawa międzyplonów ścierniskowych zmniejszyła liczebność chwastów na polu o 21-28%. Międzyplony pełnią również funkcję fitosanitarną, poprzez ograniczanie występowania chorób i szkodników na roślinach uprawnych.
Na nawóz zielony przeznacza się rośliny szybko rosnące, wytwarzające dużą ilość biomasy oraz mające głęboko sięgający system korzeniowy. Szczególnie polecane są rośliny motylkowe wiążące azot atmosferyczny dzięki symbiozie z bakteriami brodawkowymi lub ich mieszanki, np.: wyka (80 kg/ha) + groch (60 kg/ha) + bobik (60 kg/ha) + owies (20 kg/ha), łubin niebieski (150 kg/ha) + peluszka (75 kg/ha), łubin niebieski (120 kg/ha) + peluszka (20 kg/ha) + wyka (40 kg/ha) + seradela (10 kg/ha), żyto (120 kg/ha) + wyka ozima (30 kg/ha).
Poplony i wsiewki
Rośliny na nawóz zielony można uprawiać w różnych terminach. Najczęściej uprawia się jako poplony, rzadziej jako wsiewki poplonowe. Najlepsze efekty w naszych warunkach klimatycznych uzyskuje się przez zastosowanie poplonów letnich wysiewanych na przełomie lipca i sierpnia przyorywanych późną jesienią, ponieważ częściowo rozkładają się wiosną i co jest najważniejsze – nie obniżają wilgotności gleby. Ich uprawa łączy się najczęściej z uprawą zbóż lub warzyw wczesnych, takich jak kapusta wczesna, groch na zielono, fasola szparagowa, kalarepa. Ich wadą jest jednak długie zajmowanie pola. Na glebach lżejszych poplony letnie można przyorywać wiosną, będą wówczas w okresie zimy chronić glebę przed erozją i wymywaniem składników pokarmowych.
Rośliny na poplon ozimy wysiewa się późnym latem lub na początku jesieni, po zbiorze plonu głównego i przyoruje wiosną w roku następnym. Rośliny z siewu jesiennego pobierają duże ilości wody z gleby, co w połączeniu z przesuszającym działaniem orki wiosennej pogarsza stosunki wodne w glebie dla rośliny następczej. Z tego powodu ich uprawę poleca się głównie w rejonach, gdzie występuje duża ilość opadów lub w gospodarstwach, które dysponują deszczowniami.
Nawozy zielone mogą być również uprawiane na plon główny i zajmować pole od wiosny do jesieni. Uprawę taką prowadzi się dla zwiększenia pojemności wodnej na glebach lekkich i przepuszczalnych, wysiewając w tym celu najczęściej łubin żółty lub łubin wąskolistny.
Jako wsiewki poplonowe stosuje się rośliny początkowo wolnorosnące i cienioznośne, np.: mieszanki koniczyny lub seradele. W uprawie warzyw można je wykorzystywać szczególnie wtedy, gdy roślinę uprawną sadzi się w dużej rozstawie jak pomidor, dynia, cukinia, kukurydza cukrowa. Obok użyźniającego wpływu na glebę rośliny uprawiane jako wsiewki działają także dobroczynnie na rosnące obok nich rośliny. Na przykład gorczyca rosnąca między rzędami fasoli skutecznie zapobiega atakowaniu jej przez ślimaki. Dobrym zestawieniem roślin są także: nasturcja + pomidory, rumianek + czosnek, koper + seler lub pietruszka oraz nagietek + marchew.
Do uprawy w poplonie letnim polecana jest gryka, facelia, seradela, łubin żółty i niebieski, słonecznik, rzepak, gorczyca i bobik, natomiast w poplonie ozimym warto uprawiać mieszankę żyta z wyką ozimą oraz rzepak ozimy. W przypadku rzepaku należy pamiętać, aby na polu, na którym został przyorany nie uprawiać roślin z tej samej rodziny botanicznej (krzyżowych), czyli: kapusty, rzodkiewki, jarmużu, brokułów, rzepy, kalafiora i kalarepy gdyż rośliny te są porażane przez te same choroby i szkodniki, co rzepak.
Kośne użytkowanie
Odmiennym sposobem stosowania nawozu zielonego polecanym głównie na małych powierzchniach jest tzw. sposób kośny. Jego wykorzystywanie polega na przenoszeniu zielonej masy skoszonych roślin z jednego miejsca na drugie. Do tego celu wykorzystuje się nie tylko rośliny uprawiane w naszych ogródkach, ale również te, które rosną na miedzach, za płotem czy na pobliskich nieużytkach. Tak pozyskaną zieloną masę jako nawóz rozrzuca się równomiernie na całej powierzchni, następnie rozsypuje nawozy fosforowe i potasowe lub nawóz wieloskładnikowy (np.: polifoskę lub azofoskę) w ilości około 200 kg na 1 ha i wszystko przekopuje.
Rozkład nawozów zielonych przebiega przy dostępie powietrza, dlatego też nie powinno się ich przyorywać zbyt głęboko. Na glebach ciężkich powinna to być głębokość 15 cm, z kolei na lekkich około 20 cm. Ważna jest również faza rozwojowa przeorywanych roślin. Im rośliny są młodsze i zawierają więcej azotu oraz im przewiewniejsza i dostatecznie wilgotna jest gleba, tym szybciej rozkłada się zielona masa. Niepożądane natomiast są nadmiernie wyrośnięte rośliny, których stwardniałe łodygi długo ulegają rozkładowi. W przypadku takich roślin najlepiej je skosić i wykorzystać jako ściółkę lub poddać kompostowaniu. Niepożądany jest również zbyt szybki rozkład masy roślinnej, gdyż wówczas rośliny nie nadążają pobierać szybko powstającej dużej ilości składników pokarmowych i część z nich zostaje wypłukana do głębszych warstw gleby. Największe straty występują, kiedy po przeoraniu lub przekopaniu roślin, utrzymuje się deszczowa i ciepła pogoda. Na glebach lekkich przeorywuje się rośliny głębiej i w późniejszej fazie wzrostu niż na glebach ciężkich, aby ograniczyć szybkość rozkładu.
Gleba pod nawóz zielony
W uprawie roślin na zielony nawóz ważne jest także odpowiednie przygotowanie pod nie gleby, na której powinna zostać wykonana orka na głębokość 10 – 12 cm na glebach lekkich i 16 – 20 cm na glebach ciężkich, a po orce pole powinno zostać zbronowane. Bez względu na gatunek wysianej rośliny należy zastosować nawożenie mineralne w dawkach: nawozy fosforowe – 60 kg P2O5/ha, nawozy potasowe – 80 kg K2O/ha oraz nawozy azotowe w dawce 60 kg N/ha, zaś pod rośliny motylkowe 20 kg N/ha. Na glebach lekkich najlepiej wysiewać grykę, seradelę, peluszkę, facelię, łubin żółty i wykę ozimą, na glebach średnich – koniczynę inkarnatkę, rzodkiew oleistą, gorczycę białą i rzepak ozimy, a na glebach ciężkich koniczynę białą i nostrzyk. We wszystkich wypadkach można siać wymienione rośliny w mieszankach. Stosujemy tym większą normę siewu, im późniejszy jest jego termin oraz im bardziej sucha i uboga jest gleba.
3-letnie zmianowanie
Działanie nawozów zielonych korzystnie wpływa nie tylko na plony warzyw uprawianych bezpośrednio po nich, ale również na warzywa uprawiane w kolejnych latach. Dobroczynne działanie utrzymuje się zazwyczaj 2 – 3 lata i czasem daje większy plon niż w przypadku roślin uprawianych po oborniku. Potwierdziły to badania przeprowadzone w Katedrze Warzywnictwa WSRP w Siedlcach nad wpływem przeorywanej jesienią facelii, żyta, wyki i bobiku na plony różnych gatunków warzyw w 3-letnim cyklu zmianowania, które wykazały podobne lub lepsze plonotwórcze działanie nawozów zielonych w porównaniu z obornikiem. Warto podkreślić również korzystny następczy wpływ nawozów zielonych na wartość odżywczą uprawianych warzyw, w tym na zwiększoną zwartość witamy C w warzywach, w tym w korzeniach buraka ćwikłowego.
