Pod pojęciem melioracji rozumiemy wszystkie zabiegi poprawiające żyzność gleby w zakresie jej właściwości fizycznych, chemicznych i aktywności biologicznej. Najczęściej jednak melioracją określamy regulację stosunków wodnych poprzez założenie i konserwację sieci sączków drenarskich i odprowadzających nadmiar wód rowów melioracyjnych.
Melioracje wodne dobrze zaplanowane i sprawnie funkcjonujące powinny zapewniać nie tylko szybkie odprowadzenie nadmiaru wody po wiosennych roztopach czy letnich ulewach lecz także umożliwiać gromadzenie zasobów wody do nawodnień w okresach suszy. Pomocne są w tym stawy rybne lub zbiorniki retencyjne, ale ich budowa wymaga znacznych nakładów.
Melioracja agrotechniczna
Rolnik w skali własnego gospodarstwa powinien zadbać o meliorację agrotechniczną, poprawiającą żyzność gleby, zarówno w stosunku do jej właściwości fizycznych i chemicznych, jak też aktywności biologicznej.
W warunkach klimatycznych Polski o wielkości plonu i efektywności nawożenia decyduje dobre zaopatrzenie roślin w wodę w fazach intensywnego wzrostu roślin uprawnych. Wiosenne roztopy powodują okresowy nadmiar wody, często stagnującej na powierzchni pola, co może być przyczyną wygnicia całych połaci ozimin. Doraźną pomocą w takim przypadku jest wykonanie późną jesienią przegonów, czyli bruzd odprowadzających wodę z zagłębień pola. Sprawnie działająca sieć melioracyjna odprowadza nadmiar wody wczesną wiosną, co sprzyja szybszemu nagrzewaniu gleby i wcześniejszemu wejściu z uprawkami wiosennymi i siewem roślin jarych.
Prawidłowe stosunki powietrzno-wodne zapewnia gruzełkowata struktura gleby podtrzymywana przez wysoką zawartość substancji organicznej i regularne wapnowanie. Gleby o gruzełkowatej strukturze umożliwiają utrzymywanie wysokiej zawartości próchnicy, podstawowego elementu żyzności. Im więcej próchnicy w glebie, tym większa jej pojemność wodna, zasobność w składniki pokarmowe, większa aktywność biologiczna i pewniejsze uzyskanie wysokich plonów i dobrej jakości produktów roślinnych.
Nadmierne przesuszenie gleb przy jednostronnie działającym, silnie odwadniającym systemie sączków drenarskich prowadzi do ich degradacji, czyli trwałego obniżenia naturalnej żyzności. Gleby żyzne o uregulowanym odczynie i dużej zawartości próchnicy zapewniają sprawne funkcjonowanie systemu korzeniowego roślin w zakresie ich zaopatrywania w wodę i składniki pokarmowe.
Orka ziębli” w ostrej skibie
Orki przesuszają gleby lekkie i przyspieszają rozkład substancji organicznej, dlatego ich stosowanie na tych glebach należy ograniczyć do koniecznego minimum. Zaleca się zwiększenie miąższości warstwy ornej na glebach lekkich poprzez obfite nawożenie organiczne i regularne stosowanie nawozów naturalnych, obornika i gnojowicy oraz pogłębianie orki nie więcej niż 2 cm rocznie. W przypadku wieloletniej orki na tę samą głębokość tworzy się niekorzystna podeszew płużna, utrudniająca pionowy ruch wody w profilu glebowym i uniemożliwiająca przerastanie korzeni roślin uprawnych do głębszych warstw. Płytszy system korzeniowy słabiej zaopatruje rośliny w wodę i składniki pokarmowe, co uniemożliwia uzyskanie wysokich plonów. Najskuteczniej można usunąć podeszwę płużną stosując orkę z pogłębiaczem co 3-4 lata, rozcinającą i kruszącą ubitą warstwę gleby. Mniej szkodliwe są orki na glebach średnich ze względu na wyższą zawartość substancji organicznej i większe ilości resztek pożniwnych z uprawianych na nich gatunków roślin. Na glebach ciężkich oprócz rozluźniającego działania tlenkowego wapna korzystne jest okresowe przeprowadzanie głębokiej, przedzimowej orki “ziębli” z pozostawieniem jej w ostrej skibie. Zamarzająca woda skutecznie rozluźnia zbitą strukturę i poprawia fizyczne właściwości w zakresie stosunków powietrzno-wodnych.
Przy racjonalnej gospodarce wodnej nie można zapominać o ograniczającym straty wody wczesnowiosennym włókowaniu zaoranych jesienią pól i bronowaniu natychmiast po orkach wiosennych.
Wapno na podorywkę
Drugim po suszy czynnikiem silnie ograniczającym wielkość plonu roślin uprawnych i efektywność nawożenia jest silne zakwaszenie gleby, szczególnie szybko zachodzące na glebach bardzo lekkich i lekkich wskutek dużego wymywania wapnia i magnezu. W tabeli 1 przedstawiono wrażliwość roślin uprawnych na zakwaszenie gleby oraz optymalne przedziały pHKCL.
Tabela 1. Wrażliwość roślin na zakwaszenie gleby.
| Stopień wrażliwości | Gatunek roślin | Optymalne pHKCL |
| Mało wrażliwe | łubin żółty, seradela, len, żyto, trawy | 5,1-5,5 |
| Średnio wrażliwe | owies, ziemniaki, mieszanki zbożowe, mieszanki pastewne | 5,6-6,0 |
| Wrażliwe | pszenica, rzepak, bobik, łubin biały, łubin wąskolistny, pszenżyto | 6,1-6,5 |
| Bardzo wrażliwe | buraki, kukurydza, lucerna, koniczyna,jęczmień, soja | 6,6-7,0 |
W zaleceniach nawozowych o konieczności wapnowania i wielkości dawki CaO decydują, określone na podstawie oznaczenia w próbce gleby wartości pHKCL i kategoria agronomiczna gleby, co przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Przedziały potrzeb wapnowania.
| Kategoria agronomiczna gleby | pHKCL dla przedziału potrzeb wapnowania | ||||
| konieczne | potrzebne | wskazane | ograniczone | zbędne | |
| Bardzo lekkie | do 4,0 | 4,1-4,5 | 4,6-5,0 | 5,1-5,5 | od 5,6 |
| Lekkie | do 4,5 | 4,6-5,0 | 5,1-5,5 | 5,6-6,0 | od 6,1 |
| Średnie | do 5,0 | 5,1-5,5 | 5,6-6,0 | 6,1-6,5 | od 6,6 |
| Ciężkie | do 5,5 | 5,6-6,0 | 6,1-6,5 | 6,6-7,0 | od 7,1 |
Celowe jest doprowadzenie gleby do przedziału ograniczonych potrzeb wapnowania. Wapnowanie zapewnia nie tylko poprawę pHKCL do poziomu optymalnego dla uprawianych roślin, lecz także utrzymywanie gruzełkowatej struktury gleby, optymalny wzrost i funkcjonowanie systemu korzeniowego oraz maksymalną efektywność nawożenia najsilniej plonotwórczym azotem.
Analiza próbek glebowych pozwala określić nie tylko potrzeby wapnowania lecz także zasobność gleby w przyswajalne dla roślin formy fosforu, potasu i magnezu, a nawet w razie potrzeby mikroelementów. Wapnowanie najlepiej przeprowadzić po zbiorze zbóż na podorywkę zgodnie z oznaczoną potrzebą. Na gleby kwaśne, ubogie w przyswajalny dla roślin magnez konieczne jest zastosowanie węglanowego wapna magnezowego. Na gleby bardzo lekkie i lekkie stosujemy wyłącznie wapno węglanowe, na średnie węglanowe lub tlenkowe, na ciężkie wyłącznie tlenkowe.
Unikamy wapnowania równolegle ze stosowaniem nawozów naturalnych, aby ograniczyć straty azotu w formie gazowego amoniaku. Nie łączymy też wapnowania z nawożeniem fosforowym, aby nie zmniejszyć dostępności dla roślin fosforu.
Regularne zasilanie nawozami
Utrzymywanie żyzności gleby ułatwia regularne stosowanie nawozów naturalnych i organicznych. Szczególnie cenne jest stosowanie obornika, gnojowicy i kompostów. Osady ściekowe, przyorywana słoma lub poplony mają mniejszą wartość nawozową, ale wzbogacają glebę w substancję organiczną.
Nawozy naturalne i organiczne powinny stanowić podstawę zaopatrzenia roślin w składniki pokarmowe, a nawozy mineralne pomagają w pełni pokryć potrzeby pokarmowe roślin i umożliwiają utrzymywanie średniej zasobności gleby w przyswajalne dla roślin formy fosforu, potasu i magnezu. Im obfitsze stosowanie nawozów naturalnych i organicznych, tym większa aktywność biologiczna gleby i ogólna jej żyzność. Należy jednak pamiętać o konieczności przestrzegania zasad Dyrektywy azotanowej, dopuszczającej górną granicę azotu 170 kg N na hektar rocznie w nawozach naturalnych. W praktyce oznacza to maksymalną wielkość dawki 40 ton obornika lub 45 m3 gnojowicy na hektar. Przy koniecznej poprawie zasobności gleby w przyswajalne dla roślin formy fosforu i potasu, należy zwiększone dawki nawozów stosować przez kilka lat, aby nie tracić znacznych ilości tych składników na drodze wymywania. Trzeba też uwzględnić zjawisko luksusowego pobierania potasu przez rośliny przy dużych dawkach nawozów potasowych, co obniża ich wartość pastewną i pogarsza stosunek K/Ca+Mg.
Gatunki w płodozmianie
Prawidłowo dobrany płodozmian ma też pozytywny wpływ na żyzność gleby. Dobór gatunków roślin uprawnych w płodozmianie zależy od kategorii agronomicznej gleby, regionu, kierunku produkcji roślinnej oraz obsady inwentarza. Na glebach lekkich możliwa jest uprawa 4-5 gatunków roślin, na średnich 5-7 gatunków. W każdym płodozmianie podstawowym członem są rośliny okopowe uprawiane na nawozach naturalnych, ważna jest też uprawa roślin motylkowatych w czystym siewie lub w mieszankach z trawami ze względu na duże wzbogacenie gleby w azot i substancję organiczną. Stosowanie racjonalnego płodozmianu ogranicza zachwaszczenie i występowanie chorób i umożliwia znaczne ograniczenie stosowania chemicznych środków ochrony roślin, czyli nie tylko utrzymuje żyzność gleby, lecz także jest bezpieczne dla środowiska.
IUNG-PIB Puławy
“
