Mątwiki to grupa nicieni prowadzących osiadły tryb życia – endopasożyty systemu korzeniowego. Symptomami wskazującymi na możliwość porażenia roślin przez te nicienie są skupiska roślin słabiej rosnących na polu. Jedynym dowodem, że słabszy rozwój roślin jest spowodowany żerowaniem tych nicieni, są widoczne gołym okiem samice na systemie korzeniowym roślin.
Biologia
Pierwsze stadium larwalne rozwija się w jaju. Z jaj wychodzą osobniki drugiego stadium (J2). To właśnie one, ruchliwe stadia młodociane J2 – tzw. larwy inwazyjne porażają system korzeniowy. Wnikają one do tkanek korzenia i przechodzą kolejne dwa linienia, z czasem stając się dojrzałymi osobnikami – samicami bądź samcami. Proporcja płci uzależniona jest od warunków zewnętrznych. W warunkach niekorzystnych dla rozwoju nicieni w populacji przeważają samce. Dojrzewające samice grubieją i pozostają nieruchome w tkankach korzenia. Samce poruszają się swobodnie, są obecne początkowo w tkankach rośliny, potem schodzą do gleby, a po odnalezieniu i zapłodnieniu dojrzałej samicy giną.
Wokół głowy samicy mątwika, pod wpływem enzymów trawiennych przez nią wytwarzanych, tkanki rośliny żywicielskiej ulegają przekształceniu. Następuje zanik ścian komórkowych, tworzą się struktury zwane syncytiami, do których spływają metabolity rośliny żywicielskiej odżywiające nicienia. Samica ma więc stały dopływ pokarmu, przez co ogładza roślinę. Z czasem silnie grubiejąca samica powoduje rozerwanie tkanek korzenia, a jej ciało jest widoczne na korzeniu jako kuleczka o wielkości do 1mm. Samica mątwików składa ok. 500 jaj, które rozwijają się wewnątrz jej ciała.
Samica po pewnym czasie zamiera, odpada od korzenia, a wierzchnia warstwa jej ciała twardnieje. W ten sposób ciało samicy przekształca się w cystę. Zamknięte w cyście jaja są chronione przed niekorzystnymi czynnikami zewnętrznymi. Cysta z żywymi jajami stanowi formę przetrwalnikową. Może leżeć w glebie wiele lat nie tracąc całkowicie żywotności. Corocznie, pod wpływem warunków środowiskowych, pewna część larw wychodzi z cyst do gleby, jednak nawet po kilkunastu latach cysty niektórych gatunków mogą jeszcze zawierać żywe larwy. W sprzyjających warunkach temperatury i wilgotności oraz w obecności wydzielin korzeni roślin żywicielskich, larwy inwazyjne opuszczają cysty masowo, wydostają się na zewnątrz i wnikają do korzeni roślin. W ten sposób cykl rozwojowy mątwików zamyka się.
Rozwój
Optymalna temperatura dla opuszczania cyst przez stadium J2 mątwika ziemniaczanego znajduje się w granicach 15–20°C, a dla mątwika agresywnego 10–15°C. Roślinami żywicielskimi mątwika ziemniaczanego są rośliny z rodziny psiankowatych. W naszych warunkach klimatycznych nicień ten pasożytuje na ziemniaku, pomidorze, oberżynie, papryce, a także na licznych chwastach, takich jak bieluń, lulek czarny, tujałka, wilcza jagoda. Dla mątwika agresywnego, poza ziemniakiem, roślinami żywicielskimi są oberżyna i lulek czarny.
Na części nadziemnej, objawy porażenia roślin przez mątwiki, niezależnie od gatunku, są bardzo podobne i mało specyficzne. Są to przede wszystkim skupiska słabszych roślin, a przy silnym porażeniu systemu korzeniowego rośliny mogą więdnąć. W miejscach silnie zasiedlonych przez mątwiki występuje placowe wypadanie roślin. Ponieważ tego typu objawy nie są charakterystyczne, mogą być mylone z wystąpieniem innych czynników, głównie związanych z agrotechniką. Znacznie bardziej charakterystyczne objawy można znaleźć na części podziemnej. Na systemie korzeniowym porażonych roślin powstaje tzw. broda korzeniowa, utworzona z licznych drobnych korzeni. Na korzeniach roślin zaatakowanych przez mątwiki można dostrzec gołym okiem białe lub żółte samice oraz cysty tych nicieni, zanim odpadną od korzeni.
Przystępując do zwalczania nicieni na konkretnym polu, należy stosować jednocześnie kilka różnych metod. Podstawą zwalczania jest wiedza o tym, jaki gatunek i w jakiej liczebności zasiedla daną uprawę. Bez tej informacji podjęte działania będą miały bardzo ograniczoną efektywność. Stąd namawiamy na wykonanie badań gleby i materiału roślinnego na obecność i liczebność nicieni w wyspecjalizowanym w zakresie nematologii laboratorium.
dr Aneta Chałańska, NEFScience Aneta Chałańska, Skierniewice
mgr Marcin Oleszczak, Agrise Sp. z. o.o. – Grupa Kapitałowa Intermag
