Bydło na pastwiskach, w pobieranej zielonce w nadmiarze otrzymuje potas, brakuje mu sodu. Fakt ten pociąga za sobą występowanie niedoboru tego ostatniego. Jest on szczególnie groźny w okresie intensywnego wzrostu oraz u wysoko wydajnych krów, gdyż zarówno sód jak i chlor niezbędne są dla utrzymania równowagi jonowej płynów ustrojowych. Najlepszym sposobem uzupełnienia niedoborów sodu jest m. in. zapewnienie wypasanemu bydłu stałego dostępu do lizawek solnych.
Dlaczego lizawki?
Lizawki skarmia się na zasadzie dowolnego pobrania przez zwierzęta. Powinny być wystawione w miejscach dla nich dostępnych. Pobierane są przez zwierzęta przez zlizywanie powierzchni. Winny być skarmiane w przeznaczonych do tego celu podstawkach. Nie należy kłaść lizawek bezpośrednio na stole paszowym. Krowy chętnie oblizują bloki lizawek umieszczone na specjalnych stojakach umieszczonych nad stołem paszowym. Stosując lizawki mineralne trzeba pamiętać, by zwierzętom zapewnić stały dostęp do wody, szczególnie na pastwisku.
Zaletami stosowania lizawek solnych jest zwiększenie wydajności mlecznej u krów, wyższe przyrosty u opasów, poprawa apetytu oraz wpływ na lepsze wykorzystanie składników pokarmowych paszy. Zapobiega schorzeniom wywoływanym niedoborem mikroelementów w paszy oraz poprawia płodność zwierząt. Stosowanie w żywieniu krów mlecznych lizawek wzbogaconych w mikroelementy zwiększa zawartość tych ostatnich w mleku i jego przetworach, stając się czynnikiem profilaktyki odżywiania się ludzi.
Głównymi adresatami lizawek są cielęta, krowy i buhajki hodowlane, jałówki, opasy, owce, kozy, konie oraz zwierzyna płowa i zwierzęta w ogrodach zoologicznych. Mogą być stosowane równolegle ze skarmianymi premiksami mineralnymi lub witaminowo-mineralnymi w paszach pełnoporcjowych. Wyposażanie zwierząt w lizawki umożliwia im intuicyjne pobieranie minerałów w zależności od ich zapotrzebowania oraz w odpowiednich ilościach. Z reguły przeżuwacze chętnie korzystają z lizawek, zaś ich forma umożliwia wykładanie lizawek zarówno w oborze, na okólniku, jak i na pastwisku.
Oferowane przez współczesny handel lizawki to najczęściej brykiety (kostki), pojemniki, miednice lub wiaderka. Ich masa to ok. 10 kg (kostki o wymiarach 18 x 18 x 16 cm) lub 2,5-5 kg (pojemniki) lub 22,5-80 kg (miski, wiaderko).
Spasanie lizawek
Skarmianie lizawek powinno odbywać się w ciągu całego roku, co ma szczególne znaczenie dla zwierząt utrzymywanych ekstensywnie, które podczas lata przebywają na pastwiskach, zaś pasze treściwe (wraz z premiksami mineralnymi) otrzymują w ograniczonych ilościach. Pociąga to za sobą zubożenie ich diety w składniki mineralne. Mogą więc uzupełniać ją makro- i mikroelementami zawartymi w lizawkach solnych. Również w okresie zimy, podczas skarmiania kiszonek, siana oraz różnorakich produktów ubocznych przemysłu rolno-spożywczego, dodatki mineralne są bezwzględnie wskazane. Niewłaściwa konserwacja kiszonek lub zbiór siana podczas niekorzystnych warunków atmosferycznych, również przyczyniają się do zubożenia tych pasz w składniki mineralne. Te ostatnie bardzo często zostają wyługowane. Zaistniały niedobór warto uzupełniać stosując lizawki mineralne w oborach.
Stosowanie lizawek w żywieniu zwierząt zaleca się też ze względu na pogarszającą się w krajach europejskich zasobność gleb i tym samym pasz. Wiąże się to też z ograniczeniami poziomów nawożenia mineralnego, szczególnie w dobie lansowania rolnictwa ekologicznego. Ograniczeniu również podlega wapnowanie gleb. Postępujące zakwaszenie tych ostatnich pociąga za sobą obniżenie przyswajalności składników mineralnych przez rośliny pastewne, a tym samym ogranicza zawartość mikroelementów w paszach. Wyniki badań wskazują, że przyswajalność mikroelementów z pasz przez przeżuwacze nie przekracza współcześnie 50%.
Lizawki mineralne
Normy żywienia bydła określają zapotrzebowanie krów mlecznych na sód w zależności od wydajności mlecznej (od 10 do 40 kg mleka) na 15-38 g/dobę. Badania przeprowadzone w Instytucie Zootechniki-PIB w Krakowie wykazały, że krowy w okresie pełnej laktacji, przy wydajności mleka powyżej 20 kg/dobę, pobierały z lizawek ok. 65 g soli/dobę. Uwzględniając straty lizawek spowodowane ich higroskopijnością można sugerować, że roczne zapotrzebowanie krowy mlecznej wynosi ok. 2-3 lizawki solnej o masie 10 kg każda.
Stosowanie w żywieniu krów mlecznych lizawek solnych wzbogaconych w mikroelementy zwiększa zawartość tych ostatnich w mleku i jego przetworach. Szczególną uwagę warto zwrócić na lizawki zawierające w swoim składzie jod. Jak wykazały badania przeprowadzone w Instytucie Zootechniki-PIB, dzięki skarmianiu krowami lizawek zawierających w swoim składzie jod, można podnieść nawet 8-9 krotnie zawartość tego pierwiastka w mleku krów. Uważa się, że spożywanie mleka i jego przetworów bogatych w jod, obok jodowania soli kuchennej, może być skutecznym sposobem na zwalczanie wola i niedoborów jodu w diecie ludzi.
Jod wchodząc w skład hormonów tarczycy wywiera istotny wpływ na szereg procesów metabolicznych, niezbędnych dla prawidłowego wzrostu i rozwoju człowieka. Niski poziom jodu w wodzie oraz w paszach pochodzenia roślinnego sprawia, że regiony Polski południowej zagrożone są występowaniem u ludzi i zwierząt wola tarczycy, prowadzącego do zaburzeń wzrostu i rozwoju umysłowego. Wiadomo również, że niedobór hormonów tarczycy może powodować różny stopień uszkodzenia mózgu u płodów dzieci, a w skrajnych przypadkach nawet kretynizm. Na terenach z niedoborem jodu obserwuje się również zahamowanie wzrostu u zwierząt gospodarskich oraz komplikacje z ich rozrodem.
Lizawki mineralno-energetyczne
Lizawki te najczęściej składają się ze skrystalizowanej melasy wraz z dodatkiem składników mineralnych oraz witamin, a także dodatków buforujących kwasowość płynu żwacza. Lizawki takie są słodkie, więc chętnie pobierane przez bydło. Uzupełniają niedobory związków mineralnych oraz pozwalają niwelować niedobór energii w okresie wczesnej laktacji lub skutki braku energii wywołane wysokimi temperaturami otoczenia lub często zmieniająca się jakością pasz objętościowych. Specyficzny smak i aromat zachęca bydło do lizania, powodując zwiększone wydzielanie śliny, korzystnie buforującej kwasowość żwacza. Dodatek cukrów i siarczanów ponadto, stymuluje mikroflorę żwacza do syntezy aminokwasów siarkowych. Jak wykazały badania przeprowadzone na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie, lizawki mineralno-energetyczne wystawiane krowom w okresie letnim pozytywnie wpływały na wskaźniki rozrodu wysoko wydajnych krów mlecznych. Sądzi się, że efekt ten wynika prawdopodobnie z poprawienia ujemnego bilansu energetycznego u krów w okresie przejściowym. Na uwagę zasługiwał również niższy poziom mocznika w mleku krów korzystających z takich lizawek.
Lizawki energetyczno-mineralne oferowane przez handel oprócz melasy i soli mineralnych mogą być ponadto wzbogacone w białko, mocznik, drożdże, zioła oraz olejki eteryczne.
Lizawki na pastwiskach
Wypasanym zwierzętom należy zapewnić właściwie zbilansowaną paszę, nie tylko pod względem energii i białka, ale również makro- i mikroelementów. Zbilansowanie składników mineralnych w dawce pokarmowej dla krów mlecznych jest jednym z najtrudniejszych zadań stawianych hodowcom. Problem ten szczególnie dotyczy wypasania bydła na pastwiskach. Trudność poprawnego bilansowania żywienia letniego pod względem składników mineralnych jest wynikiem zmieniającej się ilości zielonki na jednostce powierzchni, składu runi pastwiskowej oraz składu chemicznego runi podczas jej wzrostu. Zawartość składników mineralnych w poroście pastwiska zmienia się wraz z upływem sezonu wegetacyjnego. Najbardziej niebezpieczne są szybko rosnące wiosną, młode trawy.
Obok znajomości poziomu poszczególnych składników w runi pastwiskowej należy również uwzględniać zapotrzebowanie pokarmowe wypasanych krów. Nieuwzględnianie w żywieniu krów dodatków mineralnych oraz wywoływane tym postępowaniem niedobory składników mineralnych, prowadzą do zaburzeń w gospodarce mineralnej, wywołując szereg schorzeń. W przypadku krów mlecznych ujawniają się one w postaci zalegań i porażeń okołoporodowych. Dla przykładu, nadmiar potasu przy niedoborze jonów sodu, powoduje wydłużanie się cyklu płciowego, przedłużanie czasu rui oraz występowanie cyst jajnikowych.
Innym z niebezpieczeństw występującym wiosną jest tężyczka magnezowa. Jest ona powodowana występowaniem niedoboru magnezu we krwi. Tężyczka pojawia się najczęściej po 2-4 tygodniach od rozpoczęcia sezonu pastwiskowego i dotyczy głównie krów we wczesnej laktacji, w tym zwłaszcza krów starszych. Te ostatnie gorzej wchłaniają magnez.
Niebezpieczne jest również skarmianie młodej zielonki z przewaga traw nad roślinami motylkowatymi. Zielonka taka zawiera stosunkowo mało magnezu oraz bardzo dużo potasu. Taka sytuacja powoduje utrudnienie wchłaniania magnezu z przewodu pokarmowego. Ponadto, pobieranie przez krowy młodej zielonki z traw zawierających mało sodu powoduje zwiększenie poziomu potasu w ślinie. Zjawisko to jeszcze bardziej potęguje nadmiar tego pierwiastka i jego antagonistyczne działanie w stosunku do magnezu. Z tych względów w żywieniu pastwiskowym optymalne jest stosowanie lizawek solnych.
Podsumowanie
Lizawki, w świetle prawa paszowego są bezpiecznym dodatkiem. Można się w nie zaopatrzyć niemal we wszystkich magazynach, składach i hurtowniach prowadzących sprzedaż mieszanek oraz dodatków paszowych na terenie całego kraju. Z racji stosunkowo niskiej ceny w porównaniu do korzyści, warto traktować je jako cenne źródło mikroelementów w diecie zwierząt, szczególnie bydła.
Wyposażenie bydła w lizawki umożliwia im intuicyjne pobieranie minerałów, w zależności od potrzeb oraz w odpowiednich ilościach. Z reguły bydło chętnie korzysta z lizawek, zaś ich forma fizyczna umożliwia serwowanie lizawek zarówno w oborze jak i na pastwisku.
