Zachowek przysługuje członkom rodziny zmarłego, którzy zostali pominięci w testamencie. Chodzi o dzieci, małżonka i rodziców. Kwestie związane z prawem do zachowku regulują przepisy Kodeksu cywilnego.
Zachowek polega na tym, że dzieciom, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy należą się:
- jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli dziecko spadkodawcy jest małoletnie – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym,
- w innych wypadkach – połowa wartości tego udziału.
Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy:
- zrzekli się dziedziczenia,
- zostali wydziedziczeni.
Obliczanie wysokości zachowku
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne (przekazanie rzeczy a testamencie) dokonane przez spadkodawcę.
Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Przy obliczaniu zachowku należnego dziecku spadkodawcy nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał dzieci. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się dziecka.
Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Wartość darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku i według cen z chwili ustalania zachowku.
Zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek.
Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dziecko spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Odroczenie terminu zapłaty świadczenia
Spadkobierca, którzy ma obowiązek dokonania zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz osoby zobowiązanej do zapłaty zachowku. W przypadku rozłożenia na raty roszczenia z tytułu zachowku terminy ich uiszczenia nie mogą przekraczać łącznie pięciu lat. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć wskazany wyżej termin. Zmieniony termin nie może być dłuższy niż dziesięć lat.
Jeżeli spadkobierca zobowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
W razie gdy uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku kwoty pieniędzy potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
W przypadku gdy spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna. Jeżeli jedna z osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, spełniła świadczenie uprawnionemu do zachowku, może żądać od pozostałych osób części świadczenia proporcjonalnych do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych.
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Obdarowany ma obowiązek zapłaty wskazanej wyżej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Dziedziczenie prawa do zachowku
Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Spadkobiercy zobowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń. Jeżeli spadkobierca zobowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku sam jest uprawniony do zachowku, może żądać zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń w takim stopniu, tak aby pozostał mu jego własny zachowek.
Przedawnienie prawa do zachowku
Roszczenia osoby uprawnionej z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie zobowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem pięciu lat od otwarcia spadku.
Wydziedziczenie
Spadkodawca może w testamencie pozbawić dzieci, małżonka i rodziców zachowku, czyli ich wydziedziczyć, jeżeli:
· wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
· dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
· uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
W wyroku z 9 września 2022 r., sygn. akt II CSKP 323/22 Sąd Najwyższy orzekł, że ciężar udowodnienia rzeczywistego charakteru przyczyny wydziedziczenia w procesie wszczętym przez powoda należącego do kręgu uprawnionych do zachowku spoczywa na pozwanym spadkobiercy. Udowodnienie, że niedopełnienie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy zostało wywołane jego naganną postawą należy do powoda.
W wyroku z 23 października 1019 r., sygn. akt I ACa 494/19 Sąd Apelacyjny w Białymstoku orzekł, że podstawą wydziedziczenia jest długotrwałe lub wielokrotne zaniedbywanie potrzeb materialnych i emocjonalnych spadkobiercy lub postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Uzasadnione jest zatem pozbawienie prawa do zachowku jedynie osoby, która – postępując nieetycznie – narusza swoje obowiązki rodzinne względem spadkodawcy albo dotkliwie obraża jego uczucia. Do najbardziej typowych przykładów niedopełniania obowiązków uzasadniających wydziedziczenie należy zaliczyć brak osobistej troski czy zainteresowania chorym spadkodawcą oraz zerwanie kontaktów z nim.
Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Dzieci wydziedziczonego dziecka spadkodawcy mają prawo do zachowku, choćby przeżył on spadkodawcę.
