Dzisiejszy koń domowy (Equus caballus) powstał na drodze ewolucji sięgającej około 60 milionów lat wstecz. Praprzodkiem konia był mały ssak zwany Eohippus, Hyracontherium lub Koń Świtu zamieszkujący teren Ameryki Północnej w epoce eocenu 54 mln lat temu. N
Eohippus żył w środowisku lasów tropikalnych, które wymagało odpowiedniego przystosowania wszystkich partii ciała do życia w tych specyficznych warunkach. Miał około 35 cm wzrostu, wypukły grzbiet, a jego kończyny zakończone były palcami (4 palce w kończynie przedniej i 3 w tylnej) umożliwiającymi poruszanie się po miękkim podłożu lasów tropikalnych i błotnistych rozlewiskach. Odżywiał się liśćmi rosnącymi na niskich drzewach i krzewach, a jego uzębienie stanowiły zęby krótkotrzonowe dostosowane do pobierania tego typu, miękkiego pokarmu. Wyglądem przypominał psa lub lisa, a na jego sierści występowały prawdopodobnie jasne plamy na ciemnym tle. Gatunek wymarł w epoce dolnego oligocenu ok. 35-40 mln lat temu.
W kolejnych epokach pojawiały się nowe gatunki, zaliczane do przodków konia domowego (Mesohippus, Miohippus, Meryhippus, Pliohippus), które wyglądem nie przypominały dzisiejszych koni. Dopiero około 2,5 mln lat temu w epoce górnego pliocenu i plejstocenu wykształcił się Plesippus, uważany przez hipologa Jana Grabowskiego za pierwowzór rodzaju Equus. Gatunek ten żył na terenach stepowych Ameryki Północnej, charakteryzował się: mocnymi, dużymi szczękami pozwalającymi na żucie twardych traw, które jednocześnie wpłynęły na zwiększenie części czaszki, jednym palcem w kończynie zakończonym mocnym i sprężystym kopytem, długimi nogami, które spowodowały zwiększenie wzrostu oraz rozwartymi – pozwalające na szybszy bieg i blokopodobnymi stawami – zwiększającymi zwrotność zwierzęcia. Ojczyzną konia właściwego są tereny współczesnej Ameryki Północnej, skąd dopiero w epoce górnego pliocenu Plesippusy przedostały się do Azji, Europy i Afryki. Było to możliwe dzięki połączeniu w okresie Trzeciorzędu Eurazji z dzisiejszą Ameryką Północną wąskim przesmykiem, na którego miejscu powstała później Cieśnina Beringa. W okresie lodowcowym na skutek całkowitego zamarznięcia terytorium Ameryki Północnej, dzikie ekwidy wyginęły, zaś ocalały na terenie Eurazji i Afryki, gdzie zlodowacenie było słabsze.
Hipotezy naukowe dotyczące ustalenia bezpośrednich przodków konia domowego są niezgodne. Na podstawie analizy materiału paleontologicznego stworzono teorię przypisującą powstanie konia domowego poniżej opisanym formom.
Koń Leśny miał ok. 152 cm wysokości, grube nogi i masywne ciało, ważył ok. 550 kg, nie był jednak tak ciężki jak współczesne rasy koni pociągowych. Pokryty był grubą, szorstką sierścią o umaszczeniu prawdopodobnie gniadym z obfitym owłosieniem ochronnym. Szerokie, duże kopyta przystosowane były do poruszania się po bagiennym, podmokłym podłożu. Środowisko takie, spotykane obecnie w Europie Północnej, występowało w kolejnych okresach ocieplenia klimatu między zlodowaceniami. Tworzyły je podmokłe, zalesione obszary. Szczątki zwierzęcia, które mogło być formą Konia Leśnego znaleziono w Skandynawii, ich wiek ocenia się na 10 000 lat. Inne znaleziska z północno-zachodnich Niemiec, oceniane na 3000 lat, wykazują podobieństwo do współczesnego konia ardeńskiego.
Koń Przewalskiego to jedyny, żyjący obecnie prawdziwie dziki koń, opisany przez zoologa Poliakowa w 1881 r. W czasach prehistorycznych żył na stepach Europy i Azji Środkowej. Stada tych koni odkrył podpułkownik armii carskiej Mikołaj Michajłowicz Przewalski w 1879 r. w górach Tien-szan (Góry Żółtych Koni). Jednakże o obecności tych koni donoszono już wcześniej, np. angielski naturalista, pułkownik Hamilton Smith dokonał opisu w 1814 r. na łamach czasopisma przyrodniczego.
Konie Przewalskiego żyją na wolności na pustyniach Dżungarii, gdzie istnieje kilka odmian. W Europie spotyka się je w ogrodach zoologicznych, najwięcej w Pradze, gdzie prowadzona jest księga stadna tych koni. Koń Przewalskiego wyglądem przypomina podrodzaj osłów (co wskazuje na bliskie pokrewieństwo z przodkami konia), lecz należy do gatunku Equus caballus. Koń Przewalskiego charakteryzuje się wzrostem ok. 132 cm, bułaną maścią z rozjaśnieniami wokół nozdrzy, podpaleniami kończyn do stawów nadgarstkowych i skokowych, poprzecznymi prążkami na nogach oraz ciemną pręgą wzdłuż linii grzbietu i poprzeczną na łopatkach. W grzywie (zawsze stojącej) i ogonie występuje mieszanina włosów jasnych i ciemnych, bardzo sztywnych. Koń Przewalskiego ma długą, ciężką o prostym profilu, ze skłonnością do wypukłego czoła głowę, krótką szyję, prosty grzbiet ze słabo uwydatnionym kłębem, pierś i zad szerokie oraz cienkokostne nogi z kasztanami na czterech kończynach.
Natomiast tarpan był dzikim koniem żyjącym na stepach południowo-wschodniej Europy i Azji (zach. Syberii). W swojej dzikiej formie był zwierzyną łowną do końca XVIII w., kiedy to licznie występowały tarpany o krwi mieszanej z pogłowiem konia domowego.
Tarpany żyły w małych stadach (kosiakach) składających się z ogiera, klaczy i przychówku, a ich cechą charakterystyczną było wygrzebywanie trawy spod śniegu przednimi kopytami. Naukowe miano (Equus caballus gmelini Antonius) nadał tarpanowi Helmut Antonius dyrektor ZOO w Wiedniu. Nazwał go tak za S.G. Gmelinem – naturalistą, który schwytał 4 dzikie, osobniki koło Bobrowska w Rosji w 1768 r. Gmelin podkreślał bardzo mały wzrost, wielką szybkość i niebywałą czujność.
W Polsce wielkie zasługi w studiach nad tarpanami położył prof. Tadeusz Vetulani, którego badania doprowadziły do powstania hipotezy, iż w dawnych czasach istniała w Europie odmiana leśna tarpana.
W państwowych zbiorach muzealnych byłego ZSRR znajdują się jedyne na świecie eksponaty czaszek tarpana krymskiego i chersońskiego, padłych w końcu XIX w. w ZOO w Moskwie oraz kościec tarpana krymskiego.
Tarpany charakteryzowały się: niewielkim wzrostem (ok. 136 cm), ciemnoszarą maścią z ciemną pręgą wzdłuż linii grzbietu przechodzącą na ogon oraz gęstym włosem ochraniającym koloru czarnoburego. Głowa tarpanów była niezbyt duża, z wypukłym czołem i ostro zakończonymi uszami. Szyja krótka o jelenim profilu. Grzbiet prosty, kłąb wyraźnie zarysowany, zad spadzisty, nogi suche z kasztanami na przednich kończynach oraz mocnymi kopytami. Warto pamiętać, że tarpany wyginęły doszczętnie więc nazywanie innych, współczesnych koni ich nazwą jest niedopuszczalnym błędem.
W okresie polodowcowym rodzaj Equus zróżnicował się na szereg podrodzajów, z których część wyginęła, a wśród nich m.in. gatunki: Equus quagga (kwagga) – 1884 r. oraz Equus gmelini (tarpan) – ok. 1880 r.
Utrzymały się przy życiu natomiast osobniki z następujących podrodzajów:
konie właściwe – Equus caballus, konie paskowane – Equus hippotigris, osły – Equus sinus oraz półosły – Equus hemonius. A wśród nich gatunki: Equus Przewalski/, Equus burchelli (zebra stepowa), Equus grevyi (zebra Grevy`ego), Equus zebra (zebra górska), oraz Equus hemonius kulan (kułan).
dr inż. Ewa Jastrzębska
Katedra Hodowli Koni i Jeździectwa
UWM Olsztyn
