Odmiany roślin uprawnych o określonym genotypie wnoszą specyficzne cechy użytkowe (gospodarcze), biologiczne, w tym odpornościowe i agrotechniczne (technologiczne). Jednocześnie odmiana reprezentuje pewną wartość marketingową jako element wyróżniający (marka) określonej partii produktu.
Odmiany oraz kwalifikowany materiał nasienny stanowią podstawowy środek produkcji w uprawie roślin oraz decydują o wielkości i jakości zbioru, a tym samym o opłacalności i możliwości zbytu na coraz bardziej konkurencyjnym rynku. W doborze odmian ziemniaka w krajach Unii Europejskiej (Katalog Wspólnotowy) dostępnych jest 1247 odmian.
Produkcja nasienna i częstotliwość wymiany sadzeniaków
Polska wyróżnia się zdecydowanie największym areałem produkcji ziemniaka, stanowiącym prawie 26% powierzchni w całej UE. Pod względem powierzchni nasiennej kraj nasz zajmuje dopiero piąte miejsce. Najwyższymi wskaźnikami powierzchni i udziału plantacji nasiennych w ogólnym areale produkcji ziemniaków odznacza się Holandia, gdzie ze względu na specjalizację w eksporcie sadzeniaków kwalifikowanych, uprawy nasienne stanowią prawie 23%. W wysokorozwiniętych krajach UE (tzw. UE-15) udział plantacji nasiennych stanowił w roku 2007 średnio 8,3%, natomiast w krajach, które wstąpiły do tego ugrupowania w maju 2004 r. (tzw. UE-12) jedynie 1,4%. Polska na tle unijnych krajów przodujących w produkcji ziemniaków odznacza się bardzo niskim (około 1%) udziałem produkcji nasiennej w stosunku do ogółu plantacji ziemniaków. Uwzględniając import sadzeniaków, powyższy poziom produkcji nasiennej pozwala na częstotliwość wymiany kwalifikowanych sadzeniaków w Polsce na plantacjach ziemniaków jako surowca do przetwórstwa spożywczego i skrobiowego od 1 do 3 lat. Niezadowalająca jest natomiast częstotliwość wymiany kwalifikowanych sadzeniaków w produkcji rynkowej ziemniaków jadalnych – co około 10 lat.
Według wykonanych w sierpniu 2008 r. badań ankietowych w przedsiębiorstwach nasiennych przekazujących swoją ofertę sprzedaży sadzeniaków do prowadzonego w IHAR Bonin banku informacji o rynku ziemniaków, jako najważniejsze przyczyny niskiej częstotliwości wymiany sadzeniaków w naszym kraju wymieniono następujące czynniki kształtowane przez rynek: niestabilny rynek zbytu ziemniaków towarowych, niezadowalającą dochodowość rolnictwa, rozdrobnienie produkcji i stosunkowo duży udział produkcji na własne potrzeby gospodarstw. Jako kolejną przyczynę wymieniono niską świadomość konieczności i opłacalności wymiany. Niski poziom produkcji nasiennej powoduje, że postęp genetyczny w plenności i jakości, reprezentowany przez nowe odmiany, jest w praktyce rolniczej wykorzystany w zbyt małym stopniu. Odbudowa produkcji nasiennej i zwiększenie wymiany sadzeniaków jest więc strategicznym celem całej branży ziemniaka.
Tendencje na rynku nasiennym
Najważniejszym zjawiskiem na rynku nasiennym w Polsce jest stabilizacja (po wcześniejszej długookresowej tendencji spadkowej) na stosunkowo niskim poziomie (5,1 tys. ha w 2009 r.) powierzchni plantacji nasiennych. Obserwowane w ostatnich latach zmiany dotyczą kilku problemów. Zwiększa się liczba odmian ziemniaków dostępna w obrocie nasiennym (rozdrobnienie rynku), jednak nie zmniejsza się udział kilkunastu odmian dominujących w obrotach rynkowych (koncentracja rynku). Reprodukcja nasienna ziemniaka (i miejsca zakupu) przesuwa się w coraz większym stopniu do województw północnych – w 2008 r. 49,3% plantacji nasiennych zlokalizowanych było w woj. pomorskim i zachodniopomorskim. Rosnąca konkurencja na rynku ziemniaków spowodowała zmianę kryteriów doboru odmian do produkcji. Miejsce dominujących wcześniej cech istotnych dla producenta (plenność i odporność na choroby) zajęły cechy ważne dla odbiorcy (konsumenta): smak, ładny wygląd, przydatność kulinarna, itp. Ekspansja odmian zagranicznych (w 2009 r. stanowiły 57,3% w reprodukcji). Polskie odmiany nie ustępują jakością, stąd ich właściciele powinni zwiększyć nakłady i poprawić skuteczność własnych działań marketingowych, zmierzających do odzyskania utraconego rynku.
Dostępne odmiany na rynku
W 2009 roku na terenie Polski były reprodukowane 164 odmiany ziemniaków. Większość z nich (114) jest wpisana do polskiego Krajowego Rejestru, natomiast pozostałe (50) pochodzą z Katalogu Wspólnotowego. Wzrastająca liczba odmian w obrocie oraz trudności na rynku sadzeniaków zwiększają wagę prawidłowego doboru odmian do uprawy. Dane dotyczące charakterystyki odmian można znaleźć w publikacjach IHAR i COBORU. W wydawanym od 1991 roku w IHAR Bonin kwartalniku dla producentów ziemniaków pt. Ziemniak Polski”, publikowana jest coroczna oferta sprzedaży poszczególnych przedsiębiorstw nasiennych (dostępna jest również na stronie internetowej IHAR – www.ihar.edu.pl)
Czynnikiem wyjściowym procesu doboru odmian jest dostępność kwalifikowanych sadzeniaków danej odmiany na rynku, określona wielkością powierzchni reprodukcji i udziałem w produkcji nasiennej. W ostatnim dziesięcioleciu nastąpiły znaczne zmiany pod względem struktury odmian w naszym kraju. W tabeli 1 przedstawiono te zmiany w odniesieniu do odmian o największym udziale na rynku polskim.
Tabela 1. Zmiany udziału odmian ziemniaków w powierzchni plantacji nasiennych w Polsce w latach 2001-2009, (%).
| Nazwa odmiany | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 |
| Jadalne bardzo wczesne i wczesne | |||||||||
| Denar | 0,3 | 1,3 | 2,3 | 5,7 | 4,2 | 0,2 | 3,2 | 6,7 | 6,5 |
| Drop | 2,6 | 2,4 | 0,5 | 0,7 | 0,6 | 0,6 | 0,4 | 0,1 | 0,1 |
| Lord | 1,2 | 2,8 | 4,7 | 1,9 | 1,1 | 0,1 | 1,1 | 4,2 | 7,0 |
| Orlik | 3,4 | 2,4 | 2,0 | 1,6 | 0,7 | 0,4 | 1,1 | 0,7 | 0,5 |
| Owacja | 0,0 | 0,4 | 1,2 | 2,0 | |||||
| Ruta | 4,7 | 2,7 | 1,9 | 0,2 | 0,6 | 1,1 | 0,7 | 0,4 | 0,2 |
| Innovator | 0,5 | 0,8 | 2,2 | 5,1 | 4,9 | 5,4 | 5,1 | 7,8 | 8,5 |
| Karlena | 2,0 | 2,4 | 2,2 | 1,2 | 2,3 | 2,0 | 2,2 | 1,1 | 0,2 |
| Vineta | 2,6 | 4,4 | 5,1 | 7,0 | 7,9 | 11,5 | 10,1 | 9,0 | 9,1 |
| Jadalne średnio wczesne | |||||||||
| Asterix | 1,4 | 1,7 | 2,2 | 3,5 | 3,2 | 1,8 | 1,5 | 0,8 | 0,8 |
| Irga | 3,7 | 2,9 | 2,1 | 3,1 | 3,0 | 1,5 | 2,4 | 2,1 | 1,6 |
| Sante | 3,6 | 3,2 | 1,7 | 1,3 | 0,9 | 0,6 | 0,6 | 0,8 | 1,1 |
| Satina | 0,5 | 0,5 | 0,8 | 2,4 | 4,5 | 6,0 | 5,6 | 4,5 | 3,7 |
| Tajfun | 0,2 | 1,2 | 1,7 | 1,4 | 2,0 | 2,9 | |||
| Jadalne średnio późne | |||||||||
| Bryza | 2,1 | 2,7 | 0,7 | 1,3 | 2,0 | 0,9 | 0,6 | 0,7 | 0,6 |
| Jelly | 0,0 | 0,3 | 1,5 | 2,3 | 2,4 | ||||
| Skrobiowe średnio wczesne i średnio późne | |||||||||
| Glada | 2,7 | 4,0 | 4,0 | 0,4 | 0,4 | 1,1 | 0,8 | 1,0 | 1,0 |
| Hermes | 1,3 | 1,1 | 1,4 | 2,3 | 3,4 | 4,4 | 5,1 | 5,5 | 5,3 |
| Ikar | 1,2 | 1,5 | 3,0 | 2,7 | 3,1 | 2,2 | 1,5 | 1,3 | 1,0 |
| Kuba | 1,2 | 2,6 | 4,1 | 3,6 | 1,2 | 1,4 | 1,6 | 1,5 | 1,4 |
| Pasat | 0,2 | 0,9 | 2,5 | 5,4 | 3,6 | 1,2 | 0,6 | ||
| Rumpel | 0,3 | 1,2 | 3,6 | 4,5 | 5,3 | 3,1 | 2,4 | 1,7 | 1,0 |
| Saturna | 3,9 | 3,8 | 5,1 | 4,1 | 3,5 | 3,1 | 3,1 | 2,4 | |
| Skrobiowe późne | |||||||||
| Bzura | 4,2 | 4,1 | 1,0 | 0,2 | 0,2 | 0,4 | 0,3 | 0,3 | 0,3 |
| Hinga | 3,4 | 1,7 | 0,2 | 0,2 | 0,4 | 0,1 | 0,8 | 0,7 | 0,9 |
| Jasia | 1,7 | 1,6 | 1,7 | 2,3 | 2,4 | 2,9 | 3,1 | 2,3 | 2,2 |
| Skawa | 0,6 | 0,3 | 0,0 | 0,4 | 0,2 | 0,9 | 0,8 | 1,0 | 1,5 |
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GIORiN (Analizy rynkowe nr 36, IERiGŻ)
Konkurencja odmian zagranicznych
Od czasu zarejestrowania w 1995 r. pierwszej zagranicznej odmiany ziemniaka Vital (holenderskiej firmy Hettema – obecnie HZPC), systematycznie zwiększa się ich presja konkurencyjna na rynku polskim. Przyspieszenie pod tym względem nastąpiło z chwilą akcesji naszego kraju do UE. Od tego czasu mogą być na naszym terenie uprawiane i reprodukowane wszystkie (oprócz odmian nieodpornych na raka ziemniaka – do roku 2013) odmiany wpisane do Wspólnotowego Katalogu. Konkurencja odmian zagranicznych istotnie poszerzyła spektrum dostępnych rolnictwu zasobów genetycznych. Konkurencja ta dotyczy prawie wyłącznie firm hodowlano-nasiennych niemieckich i holenderskich. Największa przewaga zagranicznych hodowli dotyczy grupy odmian wykorzystywanych w przetwórstwie spożywczym na frytki i chipsy.
W grupie odmian skrobiowych zdecydowana przewagę pod względem powierzchni nasiennej uzyskują odmiany polskich hodowli, głównie PMHZ Strzekęcin oraz HR Szyldak. W grupie odmian jadalnych bardzo wczesnych i wczesnych w 2009 roku uzyskała przewagę firma hodowlano-nasienna Grupy IHAR Hodowla Ziemniaka Zamarte, po kilku latach dominacji niemieckiej firmy Europlant. Na polskim rynku odmian jadalnych na późniejszy zbiór (średnio wczesnych i średnio późnych) w kilku ostatnich latach przeważają hodowle niemieckie, głównie Saka-Ragis i Europlant. Ogólnie największą powierzchnią nasienną wyróżnia się polska firma HZ Zamarte (1009 ha i 28 reprodukowanych odmian) wyprzedzając niemiecką hodowlę Europlant (724 ha i 22 odmiany w reprodukcji) oraz polską PMHZ Strzekęcin (725 ha i 22 odmiany).
Kryteria doboru odmian jadalnych i skrobiowych do uprawy
Najważniejszym kryterium doboru odmian do uprawy w gospodarstwach jest dostosowanie do wymagań odbiorcy ziemniaków, np. określonych w umowie kontraktacyjnej. Rynek ziemniaków ulega stopniowej fragmentaryzacji – poszukiwane są odmiany o specyficznych cechach, ściśle dostosowanych do wymagań danego kierunku użytkowania. Przykładowo do pakowania bulw surowych obranych powinny być stosowane odmiany o nieciemniejącym miąższu surowym (tab. 2). Dlatego ważne jest, aby kierunek użytkowania i zbytu określić przed sadzeniem ziemniaków.
Przy dostawach ziemniaków jadalnych na tzw. wolny rynek istotny jest wybór odmiany o dużej wartości marketingowej – popularnej wśród lokalnych konsumentów.
Kolejne cechy, których znaczenie rośnie jako kryteriów doboru to jak najlepszy smak i jakość kulinarna, w tym przydatność do sporządzania przetworów (np. frytki, placki, sałatki) oraz cechy morfologiczne decydujące o ładnym wyglądzie bulw. Potencjał plonotwórczy oraz odporność na choroby i szkodniki są wśród kryteriów doboru uwzględniane w dopiero w dalszej kolejności. Do produkcji w warunkach ekologicznych i integrowanych powinny być dodatkowo wybierane odmiany o niższych wymaganiach agrotechnicznych (mniej intensywne), lepiej dostosowane do lokalnych warunków przyrodniczych oraz w miarę możliwości o wyższej odporności na choroby i szkodniki. Należy tu wymienić w pierwszej kolejności odmiany polskiej hodowli. Dotychczas na polskim rynku dużym powodzeniem cieszyły się ponadto odmiany nowe – wyhodowane w ostatnich kilku latach. Można powiedzieć, że odgrywał tutaj rolę tzw. efekt nowości. Wzorem sytuacji w krajach zachodnioeuropejskich rozwój trwałych powiązań rynkowych między rolnikami a nabywcami ziemniaków prawdopodobnie zmniejszy popularność nowych odmian. Również przedsiębiorstwa hodowlano-nasienne jako właściciele odmian powinny zwiększać efektywność ekonomiczną swojej działalności poprzez koncentrację oferowanego asortymentu odmianowego oraz ukierunkowanie na nasiennictwo i wzmacnianie pozycji rynkowej swoich czołowych odmian.
W produkcji ziemniaków skrobiowych jako podstawowe kryterium doboru należy traktować wielkość plonu skrobi z jednostki powierzchni uprawy, a jako kryterium dodatkowe zawartość skrobi w bulwach. Dalsze cechy, które powinny być brane pod uwagę w przypadku doboru odmian skrobiowych, to możliwie wysoka odporność na zarazę ziemniaka, a także takie cechy jak: odporność na pozostałe choroby grzybowe i bakteryjne, skrócony okres wegetacji (aby zbiór rozpocząć wcześniej niż w październiku), odporność na mątwika ziemniaczanego, wymagania glebowe i wodne (dostosowane do warunków gospodarstwa).
Tabela 2. Zestawienie odmian ziemniaka (wpisanych do Krajowego Rejestru) przydatnych na ważniejsze kierunki użytkowania i rynki zbytu.
Grupa użytkowa odmian
| Grupa użytkowa odmian | Nazwa odmiany |
| Do pakowania bulw surowych obranych (o nieciemniejącym miąższu surowym) | Asterix, Cecile, Denar, Fianna, Flaming, Ewelina, Impala, Jelly, Pirol, Satina, Vitara, Zagłoba, Żagiel |
| Do produkcji sałatek (o lekko zwięzłym miąższu – typ AB i nieciemniejącym po ugotowaniu – ocena 8,5 i powyżej) | Andromeda, Bard, Carrera, Clarissa, Denar, Drop, Elanda, Impala, Karatop, Korona, Lord, Vineta |
| Do produkcji purre (o lekko mączystym miąższu – typ CD i nieciemniejacym po ugotowaniu – ocena 8,5 i powyżej) | Agnes, Amora, Augusta, Benek, Bryza, Cycloon, Lady Claire, Nora, Owacja, Pirol, Romula, Tajfun, Veronie, Quincy, Zeus |
| Do przerobu na frytki | Asterix, Finezja, Fresco, Innovator, Monsun, Nora, Orlik, Redstar, Victoria, Wiking |
| Do przerobu na czipsy | Albatros, Cedron, Gracja, Karlena, Kuba, Lady Claire, Orlik, Pirol, Redstar, Romula, Tucan |
| Do pieczenia | Asterix, Augusta, Bila, Fianna, Fresco, Innovator, Lady Claire, Orlik, |
| Do przerobu na placki i pyzy | Augusta, Bryza, Cekin, Fianna, Monsun, Orlik, Owacja, Pirol, Satina, Tajfun, Wiking, Zeus |
| Do uprawy na najwcześniejszy zbiór | Impala, Karatop, Fresco, Denar, Arielle, Velox, Ruta, Krasa, Orlik, Lord, Miłek, Bard |
| O białym (kremowym) miąższu | Aruba, Ametyst, Fianna, Innovator, Irga, Roko, Wiking |
| O czerwonej (różowej) skórce | Czerwona: Asterix, Bellarosa, Cecile, Courage, Flaming, Raja, Redstar, Rosalind, Roko, różowa: Irga, Kolia |
| Do produkcji ekologicznej | Bila, Bard, Bartek, Cekin, Denar, Folva, Jelly, Korona, Lord, Satina, Tajfun, Żagiel |
| Do przerobu na krochmal i spirytus | Sonda, Ślęza, Hinga, Skawa, Inwestor, Kuras, Gandawa, Jasia, Bzura, Ikar, Umiak, Neptun, Pasat, Rudawa, Pasja, Glada, Pokusa, Sekwana, Kuba, Rumpel, Danuta |
“
