Żyzność to naturalny potencjał gleby niezbędny do zaopatrywania roślin w wodę, powietrze i składniki mineralne, której końcowym odzwierciedleniem jest uzyskiwana wielkość plonu i jego parametry jakościowe. Zasadniczym celem prawidłowo prowadzonej agrotechniki jest podtrzymywanie, a nawet zwiększanie żyzności gleby. Do czynników decydujących o żyzności gleby należy uprawa roli, nawożenie, płodozmian oraz zawartość materii organicznej w glebie.
Podstawowym wskaźnikiem żyzności gleby jest próchnica, która stanowi 70–80% całości substancji organicznej. W glebie decyduje ona o zdolności zatrzymywania oraz gromadzenia składników pokarmowych, a także poprawia dostępność pierwiastków dla roślin, zmniejszając ich straty z gleby. Wpływa na ograniczenie skutków suszy rolniczej poprzez zwiększenie retencji wodnej. Szacuje się, że 1% próchnicy o masie 30 ton na obszarze 1 ha pochłania od 90 do 150 ton wody. Jest to szczególnie istotne w przypadku gleb piaszczystych, których pojemność wodna zależy głównie od zawartości materii organicznej.
Próchnica poprawia strukturę gleby i zapobiega jej erozji, zwiększa aktywność biologiczną gleby poprzez korzystny wpływ na wzrost i namnażanie pożytecznych mikroorganizmów. Decyduje o lepszym nagrzewaniu się gleby, zapobiega jej zaskorupianiu oraz gwałtownym zmianom pH. Wpływa na ograniczenie dostępności dla roślin toksycznych substancji z gleby czy też szkodliwych metali ciężkich. Zapobiega wymywaniu azotu z gleby oraz wpływa na gospodarkę fosforem.
Celem producenta rolnego jest zrównoważone gospodarowanie materią organiczną w glebie, które zapewni realizację funkcji gleby nie tylko w zakresie potencjału produkcyjnego, ale również w aspekcie jej funkcji środowiskowej. Odbudowę zasobów glebowej materii organicznej można osiągnąć miedzy innymi poprzez odpowiedni dobór uprawianych po sobie roślin, regulację wielkości plonu, stosowanie nawozów naturalnych i organicznych oraz środków poprawiających żyzność gleby, a także uprawę roślin na nawozy zielone czy optymalizację odczynu gleby.
Zasadniczym elementem prawidłowych działań agrotechnicznych jest dobór gatunków roślin w ściśle określonej sekwencji, który zapewni najlepsze warunki do ich plonowania, a jednocześnie umożliwi utrzymanie, przynajmniej na stałym poziomie, zawartości materii organicznej w glebie. Prawidłowo dobrany płodozmian powinien odznaczać się dużą liczbą uprawianych po sobie gatunków roślin, przy czym na glebach lekkich w skład płodozmianu powinny wchodzić przynajmniej 3 gatunki roślin, podczas gdy na glebach cięższych 4 – 5 gatunków.
W celu prawidłowego gospodarowania materią organiczną opracowano tzw. współczynniki reprodukcji substancji organicznej gleby, które wskazują na stopień wzbogacenia lub zubożenia gleby w efekcie jednorocznej uprawy danego gatunku rośliny. Na tej podstawie do grupy roślin zmniejszających ilość materii organicznej w glebie należą okopowe, warzywa liściaste i korzeniowe oraz kukurydza. Do roślin neutralnych, względnie o małym ujemnym wpływie na bilans substancji organicznej, zaliczane są zboża i rośliny oleiste, jednakże pod warunkiem, że ich resztki pozostają na polu. Z kolei do roślin wzbogacających glebę w materię organiczną należą wieloletnie rośliny pastewne (lucerna, koniczyna, mieszanki trawiasto-motylkowate), strączkowe (groch, wyka, bobik) czy mieszanki zbożowo-strączkowe.
>>> Łubin, groch i bobik: rola bobowatych, stanowisko, termin siewu, nawożenie i wiele więcej
Istotnym elementem prawidłowego gospodarowania zasobami glebowej substancji organicznej jest sposób zagospodarowania uzyskanych plonów ubocznych. Należy pamiętać, że rzepak i rośliny strączkowe w plonie głównym wiążą tylko 25% zasymilowanego węgla, podczas gdy zboża około 50%. Pozostała część zasymilowanego węgla występuje w plonie ubocznym, stąd też gospodarowanie resztkami pożniwnymi w znaczący sposób wpływa na saldo bilansowe materii organicznej w glebie. Dzięki pozostawianiu plonu ubocznego na polu możliwe jest nie tylko podniesienie potencjału produkcyjnego gleby, ale również sekwestracja węgla.
Jednym z czynników wpływających na poprawę plonowania roślin przy jednoczesnym wzroście żyzności gleby jest zrównoważone nawożenie organiczne. Przyczynia się ono do poprawy struktury gleby, zmniejszenia jej gęstości oraz zwiększenia pojemności wodnej. Źródłem materii organicznej są: obornik, gnojówka, gnojowica, pomiot kurzy, a także komposty i nawozy zielone. Nawozy naturalne poza wprowadzaniem do gleby dużej ilości materii organicznej są cennym źródłem składników pokarmowych.
W przypadku gospodarstw bez produkcji zwierzęcej w celu utrzymania zrównoważonego bilansu materii organicznej zalecana jest między innymi uprawa roślin wzbogacających glebę w związki próchniczne, przyorywanie plonów ubocznych roślin uprawnych, jak na przykład słomy czy liści buraka cukrowego. Istotną rolę w poprawie bilansu materii organicznej w glebie odgrywają również międzyplony.
Zwiększenie zasobów materii organicznej gleby można osiągnąć stosując nawozy organiczno-mineralne zawierające kwasy humusowe, np. Rosahumus, który zawiera 85% kwasów humusowych, 12% K2O i 0,6% Fe. Kwasy humusowe dzięki specyficznym właściwościom fizycznym, chemicznym i biologicznym wpływają na poprawę żyzności gleb. Ciemne zabarwienie kwasów humusowych, w efekcie zwiększania pochłaniania światła słonecznego, przyczynia się do poprawy parametrów cieplnych gleby. Wpływają one korzystnie na zwartość gruntu, odznaczają się również wysoką pojemnością wodną, poprawiają strukturę gleby oraz stosunki wodno-powietrzne.
Na glebach zlewnych i ciężkich warunkują lepsze przewietrzanie i retencję wody. W przypadku gleb lekkich zwiększają ich pojemność wodną, co ogranicza wystąpienie suszy. Kwasy humusowe zapobiegają erozji oraz ograniczają powierzchniowe spływy wody. Wpływają na utrzymanie określonego pH gleby. Stymulują rozwój sytemu korzeniowego roślin, a dzięki ich zdolności do sorpcji i desorpcji kationów zawartych w glebie regulują ich uwalnianie i dostępność dla roślin. Działają stymulująco na życie biologiczne w glebie, aktywizując rozwój pożytecznych mikroorganizmów glebowych, np. Azotobacter, Nitrosomonas i Pseudomonas, a także stymulują procesy życiowe roślin. Dodatkowo wpływają na przyspieszenie rozkładu substancji zanieczyszczających środowisko wzrostu roślin.
