Zarówno zbyt wczesne skoszenie łanu i omłot rzepaku przy zbiorze dwuetapowym jak i zbyt wczesny zbiór bezpośredni kombajnem jest przyczyną uzyskiwania nasion zróżnicowanych pod względem dojrzałości oraz wilgotności i bywa, że nasiona nie są dobrze omłócone. N
Proces dojrzewania nasion rzepaku
Przez cały okres dojrzewania zachodzi stopniowy spadek ogólnej zawartości wody w nasionach wynoszącej na początku 70-80% a pod koniec dojrzewania często poniżej 15%.W procesie rozwoju nasion rzepaku można wyróżnić kilka faz określających stopień ich dojrzałości:
• dojrzałość wczesno zieloną – nasiona mają barwę zielonkawą, przy zawartości około 70% wody,
• dojrzałość zieloną – nasiona mają barwę zieloną – do ciemnozielonej, przy zawartości około 60% wody.
Nasiona zebrane w obu tych fazach są wyraźnie mniejsze, o pomar szczonej po wyschnięciu okrywie nasiennej i nie nabierają właściwej barwy, pozostając częściowo brunatne lub czerwone.
• dojrzałość półtechniczną – nasiona matowo-zielone i żółknące, już o charakterystycznym kulistym kształcie i wielkości, ale jeszcze miękkiej okrywie. Zawartość wody w nasionach powyżej 50%.
• dojrzałość techniczną – nasiona o kształcie i wielkości jak powyżej, żółknące po bokach, brunatniejące oraz w całości brunatne, o trwałej okrywie. Nasiona mają poniżej 40% wilgotności.
• dojrzałość pełną – nasiona wykształcone, ciemno-brunatne i czarne z połyskiem, o twardej okrywie, łatwo się osypują wskutek pękania łuszczyn, wilgotność nasion poniżej 20%.
W przebiegu kolejnych faz dojrzałości w nasionach zachodzą istotne zmiany masy 1000 nasion, zawartości tłuszczu (składu kwasów tłuszczowych) i zawartości białka.
Najwyższą masę (MTN) nasiona uzyskują po około dwóch miesiącach od rozpoczęcia kwitnienia. Przypada to na fazę dojrzałości technicznej. Nasiona charakteryzują się wtedy najwyższą zawartością tłuszczu, a ze względu na to, że jeszcze nie osypują się, zebrany plon jest największy.
Pełną stabilizację składu kwasów tłuszczowych i najwyższą procentową zawartość tłuszczu nasiona uzyskują dużo wcześniej, bo już w 40 dni po rozpoczęciu kwitnienia.
Technologicznym wskaźnikiem dojrzałości nasion rzepaku jest zawartość w nich chlorofilu poniżej 25 mg/kg nasion, ponieważ nadmierne jego ilości wpływają ujemnie na jakość i stabilność oleju, szybciej podlega procesom oksydacyjnym i przyjmuje ciemniejszą barwę. Praktycznym wskaźnikiem optymalnego terminu zbioru jest odpowiedni stopień zbrunatnienia nasion i możliwie mała ich wilgotność.
Zarówno zbyt wczesne skoszenie łanu i omłot rzepaku przy zbiorze dwuetapowym jak i zbyt wczesny zbiór bezpośredni kombajnem jest przyczyną uzyskiwania nasion zróżnicowanych pod względem dojrzałości oraz wilgotności i bywa, że nasiona nie są dobrze omłócone. Zbyt późny zaś zbiór powoduje wzrost strat wynikających z osypywania się nasion z nadmiernie pękających łuszczyn zarówno na pokosach jak też z wcześniej dojrzałych łuszczyn na pędzie głównym i górnych rozgałęzieniach roślin przestałego łanu.
Problemy z trafnym doborem metody zbioru i dopasowaniem terminu zbioru do aktualnego stanu ich dojrzałości występują wtedy, gdy rośliny rzepaku nierówno zakwitały i przedłuża się okres dojrzewania nasion. Zwykle dotyczy to plantacji założonych na polach, na których występują: nie uregulowane stosunki wodne, mozaikowatość gleb, wtórne zachwaszczenie, chwasty przerastają wylegnięty łan rzepaku, porażenie roślin przez patogeny chorób oraz żerowanie szkodników, stosowano nierównomierne nawożenie azotowe, a ponadto miały miejsce obfite opady w okresie dojrzewania (odnawianie plantacji).
Przygotowanie plantacji do zbioru
Zbiór rzepaku należy rozpoczynać w okresie najbardziej korzystnym dla danej plantacji, tzn. wtedy kiedy nasiona w łuszczynach są w pełni ukształtowane. Przed rozpoczęciem zbioru rzepaku należy przeprowadzić ocenę plantacji pod względem stanu dojrzałości nasion, zagęszczenia roślin w łanie, stopnia zachwaszczenia, pochylenia łanu i odpowiednio przygotować plantację do zbioru, aby przebiegał możliwie szybko, sprawnie i bez strat.Odpowiednie przygotowanie plantacji rzepaku do zbioru polega na:
• wspomaganiu naturalnego dojrzewania rzepaku
,• zabezpieczeniu łuszczyn przed nadmiernym pękaniem,
• wyeliminowanie chwastów w dojrzewającym łanie,
• wyrównywaniu procesu dojrzewania roślin w łanie.
Wspomaganie naturalnego dojrzewania rzepaku
Stosowanie preparatu Harvade 250 SC – regulatora dojrzewania wspomaga proces naturalnego dojrzewania rzepaku. Ma szczególne znaczenie w przypadku nierównomiernie dojrzewających roślin na plantacjach nasiennych. Opryskiwanie plantacji należy wykonać w fazie dojrzałości technicznej, na 10-18* dni przed zbiorem w zależności od temperatury powietrza. W wyższych temperaturach powietrza w okresie dojrzewania Harvade 250 SC działa szybciej i efektywniej. Po opryskaniu plantacji rośliny pozostają sprężyste, łuszczyny stają się bardziej odporne na pękanie, co ogranicza samo osypywanie nasion i straty przy zbiorze. Nasiona wybarwiają się równomiernie i na czas zbioru mają niższą wilgotność.
Preparatu Harvade 250 SC nie należy stosować na plantacjach zachwaszczonych, ponieważ nie zwalcza chwastów. Ponadto nie należy stosować go również na tych plantacjach, gdzie rośliny rzepaku wyległy.
Zarówno w okresie nierównomiernego dojrzewania nasion jak i podczas mechanicznego zbioru rzepaku powstają znaczne straty w plonie w wyniku pękanie łuszczyn i osypywanie nasion. Straty powodowane osypywaniem nasion na skutek pękania łuszczyn, pod wpływem naturalnych bodźców zewnętrznych: wiatru, deszczu i przemiennie silnego nasłonecznienia bywają o wiele większe w przypadku niedostatecznej ochrony plantacji rzepakowych przed szkodnikami łodygowymi i łuszczynowymi oraz chorobami grzybowymi. Wielkość strat nasion w tym okresie może sięgać nawet 30 i więcej procent plonu biologicznego.
Stosowanie preparatów zapobiegających osypywaniu się nasion
Rzepak, jako roślina uprawna, zachował w znacznym stopniu cechy gatunków dziko rosnących i podobnie jak wszystkie rośliny z rodziny krzyżowych, wykazuje dużą, naturalną, biologiczną skłonność do osypywanie nasion na skutek pękania łuszczyn w czasie dojrzewania. Samoosypywanie nasion niektórych dziko rosnących roślin wynika z charakterystycznej budowy owoców pękających, które gdy są jeszcze niedojrzałe chronią znajdujące się w nich nasiona, a gdy dojrzewają ich sucha, skórzasta owocnia pęka, przez co ułatwia im rozsiewanie się. Czynnikami potęgującymi tę niekorzystną właściwość w przypadku roślin uprawnych są częste i nagłe zmiany wilgotności suchych owoców pękających wywoływane przez opady atmosferyczne. Najbardziej krytycznym okresem dla rzepaku, ze względu na podatność łuszczyn na pękanie, jest faza pełnej dojrzałości nasion, gdy wilgotność łuszczyn kształtuje się na poziomie poniżej 15 %. Samoosypywanie nasion bywa przyczyną znacznych strat, których wielkość szacuje się na 5 do 15% plonów.
Pierwszoplanowym zadaniem dla każdego producenta rzepaku jest działanie w kierunku ograniczenia tych strat do minimum. Ukierunkowanie działań na ratowanie plonu biologicznego wciąż pozostaje stosunkowo najprostszym sposobem i jedną z niewielu możliwości szybkiego zwiększenia rzeczywistego plonu nasion rzepaku na skalę całego kraju.
Jednym ze sposobów zapobiegających osypywaniu się nasion rzepaku w trakcie zbioru jest zabieg opryskiwania łanu preparatami zwiększającymi wytrzymałość łuszczyn na pękanie.Na plantacjach, które są przeznaczone do zbioru dwuetapowego polecane jest zastosowanie preparatu Spodnam 555 SC, w dawce 0,6 l/ha – na 2-3 tygodnie przed koszeniem na pokosy, gdy 50% łuszczyn zmienia barwę z ciemnozielonej na jasnozieloną, prawie żółtą i są jeszcze na tyle elastyczne, że przy zginaniu nie pękają i nie osypują się z nich nasiona. W ostateczności można jeszcze przeprowadzić zabieg do 24 godzin po skoszeniu na pokosy w dawce 0,75l/ha.
Na plantacjach, które są przeznaczone do zbioru jednoetapowego polecane jest zastosowanie w późniejszej fazie dojrzałości technicznej, gdy łuszczyny są żółte, ale jeszcze sprężyste, preparatów Nu Film 96 EC i Spodnam 555 SC.
Na łuszczynach potraktowanych tymi preparatami wytwarza się elastyczna, wodoodporna membrana, ograniczająca wnikanie wody do wnętrza łuszczyn podczas deszczowej pogody, co zapobiega ich pękaniu, a jednocześnie umożliwia dalszy wzrost łuszczyn. Potraktowanie preparatami łanu umożliwia dalszy wzrost łuszczyn. Rośliny rzepaku mogą dłużej dojrzewać, co sprzyja osiągnięciu maksymalnego plonu i jego lepszej jakości.
Preparatów: Nu Film 96 EC i Spodnam 555 SC nie należy stosować, gdy plantacja jest zachwaszczona, albo gdy rośliny w łanie są uszkodzone przez szkodniki lub zaatakowane przez choroby grzybowe.
Przedżniwne zwalczanie chwastów w dojrzewającym łanie rzepaku
Chwasty późno kończące wegetację utrudniają sprzęt dwuetapowy, a bez uprzedniego ich zniszczenia wręcz uniemożliwiają zbiór rzepaku kombajnem bezpośrednio z pnia”. Perz oraz wszystkie chwasty, zwłaszcza rumianowate i przytulia czepna, które występują w dojrzewającym łanie, mogą być zwalczane przed zbiorem rzepaku ozimego, gdy są jeszcze zielone i znajdują się w fazie intensywnego wzrostu. Zabieg ten wykonuje się dla ułatwienia zbioru jednoetapowego, gdy wilgotność nasion rzepaku wynosi poniżej 30 %. W tym celu można zastosować jeden ze środków chwastobójczych, których substancją biologicznie czynną jest glifosat. Opryskiwanie należy przeprowadzić, gdy większość łuszczyn na roślinach ma kolor żółto-zielony a około 60% łuszczyn średniego piętra łanu zawiera 2/3 brunatnych nasion. Wykonanie zabiegu opryskiwania jest równoznaczne z desykacją łanu rzepaku. Zniszczenie perzu i innych chwastów umożliwia szybszy i łatwiejszy zbiór rzepaku. Obniża wilgotność zbieranych nasion o 1-3%. Ułatwia uprawę pola bezpośrednio po zbiorze.
Zabiegu opryskiwania z udziałem środków chwastobójczych zawierających glifosat nie należy stosować na plantacjach nasiennych oraz na tych plantacjach, na których kwitną jeszcze boczne odrosty.
Desykacja roślin na plantacji rzepaku
Desykacja rzepaku polega na chemicznym odwodnieniu zielonych części roślin rzepaku i występujących chwastów.
Środki chemiczne używane do desykacji, zawierają jako substancję biologicznie aktywną glufosinat amonowy albo dikwat. Należą do grupy środków chwastobójczych o działaniu kontaktowym. Preparaty na bazie glufosinatu amonowego można stosować, gdy około 90% nasion środkowej części plonującego pędu ma barwę czerwonawo-ciemnobrązową. Termin zabiegu przypada na około 8 – 10 dni przed zbiorem, natomiast preparaty na bazie dikwatu można stosować, gdy nasiona w łuszczynach brunatnieją, a 70% wszystkich łuszczyn ma barwę żółtą tj. Na około 4 – 5 dni przed właściwym zbiorem. Zabieg desykacji łanu przeprowadzony w odpowiednim czasie nie uszkadza roślin rzepaku, ani tez nie powinien obniżać wartości technologicznej i biologicznej nasion.
Dawki preparatów do desykacji roślin rzepaku należy stosować wg zaleceń podanych na etykietach opakowań poszczególnych środków ochrony roślin.
Zabieg desykacji:
– umożliwia równomierne dojrzewanie roślin rzepaku na plantacjach nadmiernie zachwaszczonych, wyrównując stan dojrzałości nasion.
– ogranicza procent zanieczyszczeń zbieranych nasion od 1-2% w porównaniu do innych sposobów zbioru.
– ułatwia zbiór jednoetapowy (zmniejsza opory masy żniwnej i ogranicza awaryjność sprzętu).
– ogranicza straty powodowane przez ptactwo (działanie repelentne preparatów).
– przyczynia się do ograniczenia strat nasion podczas zbioru.
Zastosowanie zabiegu desykacji nie niesie za sobą negatywnych skutków przeciwko środowisku. Preparaty te szybko ulegają rozkładowi w roślinie pod wpływem światła i szybkiej dezaktywacji w glebie bo już po 1 – 3 dniach. Nie ma żadnych problemów z następstwem roślin.Stosowanie standardowej aparatury naziemnej powoduje nieuniknione straty plonu związane z przejazdami kół ciągnika. Możliwe jest ograniczenie tych strat gdy, wykorzystując ścieżki technologiczne na plantacji, wykonuje się zabieg desykacji aparaturą zainstalowaną na ciągniku z rozgarniaczem łanu i osłonami. Zbiór rzepaku kombajnem po wykonaniu desykacji należy wykonać w kierunku przeciwnym, albo pod kątem prostym do przejazdu opryskiwacza.Zabieg desykacji łanu rzepaku jest zwykle opłacalny, gdy uzyskuje się plony nasion większe niż 3 ton z 1 hektara
Zbiór rzepaku
Zbiór nasion rzepaku prowadzony jest powszechnie dwiema metodami: dwuetapową, do której przystępuje się wcześniej – w fazie dojrzałości technicznej nasion i jedno-etapową rozpoczynaną później – w fazie dojrzałości pełnej.
W praktyce o stosowaniu jedno- lub dwuetapowej metody zbioru decyduje, oprócz stanu plantacji rzepakowych, wyposażenie gospodarstw w niezbędne maszyny do zbioru tj. sprawne technicznie kombajny i wydajne kosiarki pokosujące.
Fazę dojrzałości technicznej nasion rzepaku określa się w praktyce na podstawie zachowania zginanych łuszczyn w kształt litery U lub V, zgięte w ten sposób łuszczyny powinny w miejscu załamania otworzyć się w szwie i ukazać zielone nasiona z brązowymi przebarwieniami (“liczkami”).
Zbiór dwuetapowy
Podczas zbioru dwuetapowego do koszenia roślin na pokosy przystępuje się, gdy łan rzepaku zmienia barwę z soczysto-zielonej na zielono-seledynową (zielono-żółtawą), a na łuszczynach daje się zauważyć zarysy linii nasion, łuszczyny są miękkie i elastyczne, ale potrząsane nie otwierają się (chociaż, gdy stosowane są wysokie dawki azotu i występuje duża wilgotność gleby w okresie dojrzewania rzepaku zarówno łuszczyny jak i całe rośliny mogą być jeszcze zielone). Na nasionach w łuszczynach pochodzących z bocznych rozgałęzień pojawiają się brunatniejące przebarwienia. W pełni ukształtowane nasiona w łuszczynach mają wilgotność w granicach 25-35%. W tej formie dojrzałości około 40% nasion w łuszczynach jest jeszcze zielonych, ale lekko rozcierane na dłoni nie rozpadają się na połowy. Optymalny czas koszenia rzepaku na pokosy w okresie dojrzałości technicznej rzepaku jest krótki, trwa od 3 do 5 dni i uwarunkowany jest przebiegiem pogody. Koszenie łanu rzepaku na pokosy wypada średnio o 12 do 15 dni wcześniej niż bezpośredni zbiór rzepaku kombajnem, przyspiesza dojrzewanie nasion w łuszczynach i w efekcie zbierane nasiona są mniej wilgotne i mniej zanieczyszczone. Omłot rzepaku z pokosów przeprowadzany jest średnio o 6 do 8 dni wcześniej niż zbiór rzepaku metoda jednoetapową.
Nasiona zebrane metodą dwuetapową często nie wymagają dodatkowego dosuszania i mogą być transportowane z pola wprost do magazynu w gospodarstwie albo do punktu skupu.Zbiór dwuetapowy jest szczególnie polecany w warunkach dużego zróżnicowania dojrzewania roślin, na skutek występowania na polu mozaikowatości gleb, nierównomiernego nawożenie azotowego i nieuregulowanych stosunków wodnych, a ponadto gdy na plantacji występuje wtórne zachwaszczenie i w warunkach gdy chwasty przerastają wylegnięty łan rzepaku. W Polsce metodą dwuetapową zbierane jest około 30 % ogółu plantacji rzepaku.
Zbiór jednoetapowy
Na dużych plantacjach wolnych od chwastów, o wyrównanym dojrzewaniu lepszy jest jednoetapowy zbiór rzepaku. Jest to metoda mniej pracochłonna i na ogół tańsza. Do jednoetapowego zbioru kombajnem przystępuje się, gdy nasiona, osiągnęły dojrzałość pełną. Nasiona w łuszczynach znajdujących się na pędzie głównym mają wilgotność około 15%, są czarne z połyskiem, a w łuszczynach na rozgałęzieniach bocznych są w 90-95% całkowicie wybarwione. Dojrzałość pełną nasiona rzepaku uzyskują około 10 -15 dni po dojrzałości technicznej. Optymalny okres zbioru metodą jednoetapową trwa 4-5 dni.
W praktyce bardziej rozpowszechnionym sposobem zbioru rzepaku jest zbiór jednoetapowy, sposobem tym nasiona zbierane są z ponad 70 %wszystkich plantacji.
Po zbiorze jednoetapowym, nasiona zawierają dużą ilość zanieczyszczeń organicznych i nieorganicznych i są na ogół zbyt wilgotne, aby mogły być składowane bez uprzedniego dosuszenia.
Dobrze zorganizowany zbiór rzepaku pozwala zapobiec spiętrzeniom prac w gospodarstwie i jednocześnie ograniczyć straty plonu nasion w przypadku wystąpienia anomalii pogodowych, co w ostateczności zwiększa efekt ekonomiczny uprawy rzepaku.
Straty nasion podczas zbioru oraz możliwości ich ograniczenia
Dużym problemem są straty nasion rzepaku powstające przy mechanicznym zbiorze średnio szacowane na 10 do 15% biologicznego plonu. Nasiona rzepaku są małe, łatwo się osypują i są wrażliwe na uszkodzenia, dlatego nawet niewielkie błędy popełniane w trakcie przygotowywania kombajnu do zbioru rzepaku, a później obsługi podczas zbioru mogą powodować duże straty nasion.
Największe straty nasion powstają :
– w zespole żniwnym kombajnu 50-70% nasion pozostających na polu,
– przy źle wyregulowanym nagarniaczu,
– przy złym ustawieniu wysokości zespołu tnącego,
– przy biernym rozdzielaczu łanu,
– przy nieodpowiedniej regulacji prędkości bębna młócącego( przy wilgotnym łanie 700-800 obrotów / min, a przy suchym 550-600 obrotów / min).
– ustawieniu szczeliny na wylocie zespołu młócącego( przy zbiorze wcześniejszym i wilgotnym łanie 13 mm, a przy suchym i opóźnionym -16mm)
– przy nie zaadaptowanym zespole czyszczącym
– przy złym położeniu pod nieodpowiednim kątem sita kłosowego,
-przy nie wyregulowanym sicie żaluzjowym,
– przy nie wyregulowanym ustawieniu wentylatora.
Dzięki wydłużonej podłodze i aktywnemu rozdzielaczowi łanu w zespole żniwnym straty nasion rzepaku można ograniczyć do minimum.
Przygotowując kombajn zbożowy Bizon do zbioru rzepaku kontroluje się stan uszczelnień między sitami i bokami młocarni, jakość pasów parciano – gumowych, a także szczelność pokryw na przenośnikach nasion wewnątrz maszyny.
Ważne jest również sprawdzenie dokładności działania i zakresu regulacji urządzeń sterujących prędkością obrotową nagarniacza bębna młócącego i wentylatora, a także kąta położenia sita kłosowego.
W wyniku niewłaściwej regulacji poszczególnych podzespołów kombajnu oraz w przypadku zbioru nasion o nieodpowiedniej dojrzałości i wilgotności może dochodzić w czasie zbiorów do makro- i mikrouszkodzeń nasion, które trudne do wykrycia i usunięcia, stanowią bramę wejścia dla mikroflory i jej enzymów.
Zapobieganie stratom plonu nasion obejmują zasady dobrej praktyki rolniczej, bowiem nakłady ponoszone na wyeliminowanie strat są dwa do trzech razy mniejsze od kosztów wyprodukowania równoważnej stratom masy surowca możliwego do uratowania.
dr Tadeusz WałkowskiSamodzielna Pracownia Technologii Produkcji Roślin Oleistych IHAR Oddział Poznań”
