Problemy zdrowotne ziemniaka to nie tylko zaraza ziemniaka, alternarioza, czy rizoktonioza. Obok nich duże znaczenie gospodarcze mają również choroby wywoływane przez patogeny bakteryjne. Zwalczanie bakterioz jest trudne i polega głównie na niszczeniu źródeł choroby oraz zapobieganiu ich przenoszenia na zdrowe rośliny. N
Chorobą, której objawy można zauważyć już w początkowym okresie wegetacji roślin ziemniaka jest czarna nóżka. Objawy czarnej nóżki widoczne są na roślinach ziemniaka, których liście żółkną, zwijają się wzdłuż głównego nerwu i więdną. Typowym objawem choroby jest czernienie i gnicie podstawy łodygi (przy zgnieceniu łodygi wydziela się charakterystyczny, cuchnący zapach). Chore rośliny są mniejsze, na ogół słabo ukorzenione i dają się łatwo wyciągnąć z gleby. W konsekwencji rośliny te obumierają, nie dając plonu i stanowią źródło bakterii na plantacji. Źródłem pierwszych zakażeń i najczęściej główną przyczyną występowania choroby w polu w początkowym okresie wzrostu roślin są zainfekowane sadzeniaki. Późniejsze infekcje następują poprzez chore rośliny znajdujące się na plantacji, pozostawione na polu po wykonanej selekcji, jak również bakterie, które mogą być przenoszone przez wiatr, owady oraz z kroplami deszczu. Choroba pojawia się w większym nasileniu w latach o dużej ilości opadów, na glebach cięższych, bardziej wilgotnych.
Efektem występowania czarnej nóżki na roślinach w pełni rozwiniętej jest mokra zgnilizna. Mokra zgnilizna jest chorobą bulw, na której powierzchni tworzą się ciemnobrunatne plamy, których miąższ ulega rozkładowi, a skórka pozostaje nienaruszona. Po przerwaniu skórki (np. na skutek ucisku) bulwa ulega rozpadowi, a na zewnątrz wydostaje się cuchnąca masa rozłożonego miąższu. Choroba powoduje straty, głównie podczas przechowywania. Nawet jej niewielkie ognisko może przyczynić się do zakażenia bulw sąsiednich. Dodatkowo infekcji sprzyjają uszkodzenia mechaniczne powstałe w czasie zbioru, a także działalność innych patogenów wywołujących choroby, np. zaraza ziemniaka, sucha zgnilizna, parch zwykły.
Objawy czarnej nóżki i mokrej zgnilizny występują w trzech zasadniczych okresach: przed wschodami – zgnilizna sadzeniaków, bulwy takie gniją, nie kiełkują i w efekcie końcowym na plantacjach obserwuje się tzw. braki wschodów, po wschodach – z typowymi objawami dla czarnej nóżki, wtórną – pojawiającą się w pełni okresu wegetacyjnego, szczególnie przy dużej ilości opadów.
Ochrona ziemniaka przed czarną nóżką i mokrą zgnilizną polega głównie na przestrzeganiu zasad prawidłowej agrotechniki. Wykorzystywanie do uprawy certyfikowanego materiału sadzeniakowego zmniejsza ryzyko występowania chorych bulw. Jeśli jednak takie się znajdą w zakupionych sadzeniakach, to jest możliwość reklamacji nawet na drodze sądowej i otrzymania odszkodowania za spowodowane straty. Jednocześnie odbiorcę obowiązuje wykazanie właściwego przechowywania materiału oraz przygotowania do sadzenia. Za jakość materiału sadzeniakowego odpowiedzialność ponosi dostawca, który z mocy przepisów prawnych zobowiązany jest do sprzedaży tylko materiału zdrowego, wolnego od wszelkich patogenów. Plantacje nasienne ziemniaka podlegają kontrolom prowadzonym przez Służby Państwowe dotyczącym oceny jakości materiału siewnego, co potwierdzają świadectwa kwalifikacyjne upoważniające do sprzedaży ziemniaków. Po za zakupem zdrowego sadzeniaka ważnym zabiegiem wykonywanym w czasie wegetacji roślin jest selekcja negatywna. Liczba powtórzeń selekcji jest uzależniona od przeznaczenia plonu z danej plantacji. W przypadku produkcji sadzeniaków kwalifikowanych selekcję powinno się wykonać trzykrotnie, a na plantacjach towarowych dwukrotnie. Pierwszy zabieg przeprowadza się gdy rośliny ziemniaka osiągają wysokość od 15 do 20cm, drugą w pełni kwitnienia roślin, a trzecią w 2-3 tygodnie po drugiej selekcji. Chore rośliny łącznie z bulwą mateczną i młodymi bulwami należy usunąć poza obręb plantacji. Dodatkowo występowaniu czarnej nóżki i mokrej zgnilizny można zapobiec unikając uprawy ziemniaka na glebach ciężkich. Warto pamiętać o zbiorze bulw w pełni ich dojrzałości oraz wysadzać odmiany ziemniaka o podwyższonej odporności na powyższe choroby.
– <img src=http://www.wrpnowe.home.pl/fotomoje/foto.jpg align=right width=200
Kolejną chorobą bakteryjną występującą powszechnie w rejonach uprawy ziemniaka jest parch zwykły. Patogen może wywoływać rany na różnych organach rośliny ziemniaka, jednak najczęściej spotykaną i najbardziej uciążliwą formą choroby jest parch występujący na skórce bulw. Tworzy tam nieregularne, brunatne strupy, występujące w postaci różnej wielkości brązowych plam, które czasami pokrywają znaczną jej powierzchnię. Chorobotwórcze bakterie atakują bulwy tylko w czasie ich wzrostu w stadium od początku formowania zawiązków do osiągnięcia przez nie średnicy 1cm. Wnikają przez młodą, jeszcze słabo rozwiniętą skórkę lub zranienia, czy szparki oddechowe. Głównym źródłem infekcji jest gleba, zwłaszcza gleby lekkie o niskiej wilgotności w okresie wiązania bulw. Bakterie – sprawcy parcha posiadają zdolność do bytowania w niekorzystnych warunkach glebowych. Są odporne na suszę i przy braku wilgoci zachowują żywotność przez wiele lat, co stwarza dodatkową uciążliwość w ich eliminowaniu. Szkodliwość choroby polega na obniżeniu wartości handlowej ziemniaków jadalnych, jakości surowca przeznaczonego do przetwórstwa oraz wartości nasiennej sadzeniaka. Przy znacznym opanowaniu bulw parch zwykły osłabia kiełkowanie, wpływa na opóźnienie wschodów i zwiększa podatność bulw na inne choroby, np. przechowalnicze. Stosowanie ochrony chemicznej w zwalczaniu parcha zwykłego nie jest uzasadnione tak, jak w przypadku patogenów grzybowych. Na razie nie ma chemicznego środka, który całkowicie eliminowałby objawy choroby na bulwach. Rozwój parcha, podobnie jak i innych chorób bakteryjnych, można ograniczyć przestrzegając przede wszystkim zasad prawidłowej agrotechniki. Najskuteczniejszym środkiem zaradczym jest właściwe zmianowanie, czyli odstęp 4-5 lat w uprawie ziemniaków na tym samym polu. Zaleca się też uprawę po przedplonach z roślin motylkowych, podwyższone nawożenie mineralne fosforem i potasem, zwłaszcza nawozami fizjologicznie kwaśnymi. Wskazane jest też nawożenie mikroelementami czy też stosowanie nawozów wzbogaconych o takie składniki jak bor, mangan, cynk, czy miedź. Dodatkowo korzystne jest nawadnianie miejsc uprawy w okresie formowania się bulw szczególnie, gdy jest sucho i ciepło. Oczywiście znaczenie ma wysadzanie zdrowych sadzeniaków oraz dobór odmian o podwyższonej odporności na parcha zwykłego.
Większość chorób występujących na ziemniaku można zwalczyć stosując ochronę chemiczną, czy też poprzez przestrzeganie zasad prawidłowej agrotechniki. Nie wzbudzają one tak dużych obaw jakie nastręcza pojawienie się bakteriozy pierścieniowej ziemniaka. Skutki wystąpienia ognisk tej choroby są dla plantatora bardzo niekorzystne, bo prowadzą do wyłączenia jego plantacji z użytkowania. Choroba ta wywoływana jest przez bakterię Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus. Należy ona do organizmów kwarantannowych, podlegających z mocy przepisów ustawy z 2004 roku o ochronie roślin(Dz. U. Nr 11, poz. 94) i rozporządzeniu MRiRW z 2007 roku (Dz. U. Nr 70, poz.472) obowiązkowemu zwalczaniu. Jedynym, naturalnym żywicielem bakterii jest ziemniak i tylko na nim mogą wystąpić wyraźne objawy choroby. Typowe symptomy pojawiają się późno, zwykle po kwitnieniu roślin. Występowanie bakteriozy pierścieniowej podobnie jak i innych patogenów zależy od przebiegu warunków pogodowych, podatności odmiany oraz stężenia bakterii. Warunkami sprzyjającymi rozwojowi infekcji są: temperatura 20-250C, wysoka wilgotność gleby, a długo utrzymująca się susza wzmaga nasilenie objawów choroby doprowadzając do więdnięcia roślin. Pierwsze symptomy choroby zauważalne są na najniższych partiach liści wokół łodygi albo tylko z jednej jej strony. Brzegi chorych liści zwijają się do wewnątrz i ku górze, a następnie zmieniają barwę od jasnozielonej po szarozieloną później żółkną, i w końcu brunatnieją. Objawy infekcji bulw widoczne są po jej przekrojeniu w pierścieniu wiązek przewodzących, w postaci różnego rodzaju przebarwień: od szklistych poprzez kremowe do żółtych. Po ściśnięciu chorej bulwy na zewnątrz wydostaje się kremowy, serowaty śluz wraz z komórkami bakteryjnymi. Na powierzchni skórki bulw można również zauważyć gniazdkowe pęknięcia, jak i czerwonawe do brunatnych plamy wokół oczek.
Bakterioza pierścieniowa jest chorobą podstępną występującą bardzo często bezobjawowo w formie latentnej (utajonej). Nawet nieliczna populacja bakterii zasiedlająca tkankę ziemniaka nie wykazująca żadnych objawów, może przyczynić się do rozprzestrzeniania choroby. Dodatkowo utrudnienia w jej wykryciu są spowodowane: powolnym narastaniem objawów, które często mylone są z innymi chorobami (np. zarazą ziemniaka, czarną nóżką itp.). Wewnętrzny rozwój choroby w roślinie jest niewidoczny podczas inspekcji wzrokowej. Po wysadzeniu chorych bulw bakterie namnażają się i przemieszczają do łodyg i ogonków liściowych. Dalej wnikają do korzeni i dojrzewających bulw potomnych. Dodatkowe źródło infekcji mogą również stanowić zanieczyszczone śluzem bakteryjnym opakowania (worki, skrzynki, kontenery), pomieszczenia przechowalnicze oraz narzędzia i inny sprzęt (sortowniki itp.). Walka z bakteriozą jest bardzo trudna i niezwykle kosztowna. Ze względu na brak skutecznych środków chemicznych do jej zwalczania, wymaga się od producenta bezwzględnego stosowania zaleceń służb fitosanitarnych. Za ograniczanie występowania organizmów kwarantannowych i zapobieganie ich rozprzestrzeniania odpowiedzialna jest w Polsce Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Pracownicy powyższej placówki zgodnie z obowiązującymi przepisami uprawnieni są do prowadzenia lustracji pól i pobierania prób bulw, szczególnie z miejsc produkcji sadzeniaka oraz z przeznaczeniem ziemniaka na eksport.
Próby są pobierane przede wszystkim z roślin i bulw wykazujących objawy choroby, oraz w celu wykrycia infekcji latentnej. Dalszym etapem potwierdzenia obecności bakterii jest zastosowanie laboratoryjnych metod diagnostycznych. Od chwili przystąpienia do analiz, do czasu otrzymania ostatecznych wyników, ziemniaki nie mogą być wprowadzane do obrotu. Okres oczekiwania na ostateczne wyniki jest bardzo długi. Jeżeli stwierdzono obecność bakterii, na producenta nakłada się określone obowiązki związane z tzw. kwarantanną. Ziemniaki uprawiane w takim gospodarstwie zostają zdyskwalifikowane pod nadzorem Inspektora (głównie dotyczy to sadzeniaków). Mogą być też wykorzystane w gospodarstwie do konsumpcji (partie przypuszczalnie zainfekowane), na paszę po wcześniejszym ich uparowaniu oraz do przerobu przemysłowego w specjalnie do tego przystosowanych placówkach. Następnie przeprowadza się dezynfekcję wszystkich urządzeń, maszyn, miejsc przechowywania oraz innych przedmiotów, które miały kontakt z porażonymi bulwami. Zabieg ten powtarza się z każdym kolejnym rokiem. Inspekcja przeprowadza też badania mające na celu ustalenie zasięgu możliwego rozprzestrzeniania się bakterii Clavibakter michiganensis ssp. sepedonicus. Na ich podstawie wyznacza tzw. strefę zagrożenia. Miejsca, w których stwierdzono infekcję podlegają urzędowej kontroli. Wprowadza się też 3-4 letni zakaz uprawy ziemniaka, szczególnie na cele rozmnożeniowe. Przez okres 2 lat pod nakazem, należy niszczyć samosiewy ziemniaka na zainfekowanych i sąsiednich polach. Po upływie tego okresu wydaje się zezwolenie na sadzenie wyłącznie certyfikowanego materiału w pierwszym roku, w celu wyprodukowania ziemniaków konsumpcyjnych, które po zbiorze poddaje się badaniom. Takie działanie dotyczy wszystkich miejsc, gdzie wykryto bakteriozę.
Występowanie choroby można ograniczyć poprzez zastosowanie się do następujących zaleceń:
– uprawa tylko certyfikowanego materiału sadzeniakowego,
– unikanie kaleczenia bulw podczas prac mechanicznych ,
– przeprowadzanie częstej lustracji plantacji i kontroli plonu,
– usuwanie samosiewów ziemniaka stanowiących ważne źródło infekcji,
– przestrzeganie podstawowych zasad fitosanitarnych (mycie i dezynfekcja),
– należy oddzielnie zbierać i przechowywać ziemniaki na cele konsumpcyjne, przemysłowe oraz rozmnożeniowe,
– w przypadku podejrzenia wystąpienia choroby należy powiadomić właściwą, terenową placówkę Inspekcji.
Wystąpienie i wykrycie bakteriozy pierścieniowej ziemniaka doprowadziło już do kłopotów finansowych nie jedno gospodarstwo. Dyskwalifikacja całej produkcji ziemniaka w toku oraz działania zmierzające do opanowania choroby są bardzo mozolne i kosztowne, nieporównywalne w stosunku do zwalczania innych agrofagów ziemniaka. Dlatego warto korzystać z kwalifikowanego materiału sadzeniakowego.
Hanna Gawińska-Urbanowicz
IHAR – Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka w Boninie
