Fosfor spośród makroelementów jest najdroższym składnikiem pokarmowym roślin. Jest przy tym słabo przyswajany z gleby i nawozów.
Wprawdzie fosfor (P) pobierany jest przez rośliny w znacznie mniejszych ilościach niż azot (N) czy potas (K). Jest jednak nieodzowny w ich prawidłowej wegetacji. Wchodzi bowiem w skład istotnych dla roślin związków organicznych: białka, kwasy nukleinowe, fityny, fosfolipidy.
Warunkuje także przebieg wielu procesów chemicznych i biologicznych zachodzących w glebie i roślinie, korzystnie wpływając na:
- aktywność biologiczną gleby i prawidłową mineralizację (wraz z N) słomy i innych resztek pożniwnych,
- proces fotosyntezy oraz inne procesy energetyczne zachodzące w roślinie,
- rozwój korzeni i organów generatywnych,
- prawidłowy wzrost i rozwój roślin, w tym dojrzewanie nasion,
- odporność roślin (wraz z K) na stresy termiczne i wodne,
- przemiany N w pełnowartościowe białko i plon.
Fosfor jest słabo przyswajany z gleby i nawozów
Spośród makroelementów jest najdroższym składnikiem pokarmowym roślin. Jest przy tym słabo przyswajany z gleby i nawozów, bowiem zaledwie w 15-25 proc. w pierwszym roku oraz w podobnych ilościach w następnych dwóch latach, a więc łącznie w 30, maksymalnie w 50 proc.
Jego przyswajalność wzrasta w optymalnych warunkach pH gleby (w zakresie 5,6-6,8) i wilgotności (gorzej z przesuszonych gleb) i temperaturze (powyżej 15°C), poza tym przez rośliny o dłuższym okresie wegetacji i dobrze rozwiniętych korzeniach.
W glebach kwaśnych (pH poniżej 5) przechodzi w trudno dostępny dla roślin fosforan glinu, co praktycznie blokuje jego przyswajalność w kolejnych latach po jego wniesieniu. Z kolei w glebach alkalicznych (pH powyżej 7,2) przechodzi w trudno dostępny – trójrzędowy fosforan wapnia.
Zwiększone potrzeby na fosfor w dwóch okresach wegetacji roślin
Podczas wegetacji roślin wyróżnia się dwa okresy dużego zapotrzebowania na fosfor. Pierwszy przypada na początek wegetacji, gdy roślina rozbudowuje system korzeniowy. Drugi rozpoczyna się z chwilą tworzenia organów generatywnych (kwiatostanów, owoców i nasion).
Okres krytyczny, w którym niedobór fosforu najbardziej obniża plon, występuje zazwyczaj w pierwszych tygodniach wegetacji rośliny, bo decyduje o rozroście korzeni. Dlatego nawozy P należy stosować przedsiewnie oraz głębiej (pod orkę) – w zasięgu systemu korzeniowego roślin.
W nasionach gromadzi się w największych ilościach (w ziarnie zbóż do 80 proc.) i jest wynoszony z pola z plonem. W praktyce nie obserwuje się skutków nadmiaru P, ponieważ rośliny nie wykazują skłonności do jego luksusowego (nadmiernego) pobierania, jak czynią to w przypadku N, a niekiedy także K i S.
Rozpuszczalność i przyswajalność fosforu z gleby i nawozów
W charakterystyce nawozów zawierających fosfor, podawana jest całkowita zawartość P2O5 oraz jego rozpuszczalność, zazwyczaj w obojętnym cytrynianie amonu i wodzie. W niektórych nawozach, także w kwasach mineralnych. Im w nawozie jest większy udział fosforu rozpuszczalnego w wodzie, zaś brak lub znikome ilości w kwasach mineralnych, tym wykazuje on lepszą przyswajalność.
Doglebowe stosowanie nawozów P w wierzchnią warstwę gleby, w tym pogłównie, nie jest zalecane, ze względu na ograniczoną przyswajalność. Niemniej na glebach lżejszych oraz w latach z większymi opadami, może dać korzystne rezultaty.
Należy wówczas wybierać nawozy, w których związki P występuje w większej ilości, w formie rozpuszczalnej w wodzie, ewentualnie także obojętnym cytrynianie amonu. Przykładem tego typu nawozów są amofoski (np. fosforan amonu) i polifosforany.
Na gleby kwaśne i wilgotne mączki fosforytowe i częściowo rozłożone fosforyty
Z kolei podana na etykiecie informacja, iż nawóz zawiera także P rozpuszczalny w kwasach mineralnych, oznacza że ta część P jest znacznie słabiej przyswajana przez rośliny. Zwykle w późniejszym okresie ich wegetacji, a niekiedy wcale lub w minimalnych ilościach.
Nawozy tego typu, np. mączki fosforytowe oraz częściowo rozłożone (zakwaszone) fosforyty, mogą być stosowane wyłącznie na gleby kwaśne, a przy tym dobrze uwilgotnione. Powinny być także drobno zmielone oraz wysiewane głębiej, najlepiej pod rośliny o dłuższym okresie wegetacji: oziminy, UZ, kukurydzę, burak, przed założeniem sadu, chmielnika, wikliny, itp.
Dobre efekty na glebach o niskiej zasobności w fosfor, daje nawożenie zlokalizowane, nazywane też współrzędnym. Często w ten sposób, np. pod kukurydzę, wysiewany jest fosforan amonu, zwykle 5 cm poniżej wysianych nasion. Obydwa składniki w nim zawarte (N amonowy i P), są dobrze przyswajane oraz korzystnie oddziałują na rozwój korzeni.
