Plantacje zbożowe należy chronić przed chorobami grzybowymi występującymi nie tylko na liściach, ale także na kłosach. Udział kłosa w asymilacji związków wypełniających ziarniaki w zbożach wynosi 12–41% (największy jest u owsa). Choroby grzybowe obniżają nie tylko wielkość plonów, ale i jakość ziarna zbóż. Ostatnim terminem ochrony przed chorobami grzybowymi jest opryskiwanie do początku rozwoju ziarniaków (BBCH 71).
Zabieg ten chroni kłos i ziarno w kłosie. W przypadku warunków pogodowych uniemożliwiających wykonanie zabiegu, należy odczekać kilka dni i wówczas zastosować wyższą dawkę fungicydu. Przy produkcji zbóż jakościowych ziarno musi być zdrowe. Do wzrostu i rozwoju rośliny potrzebują temperatury powietrza 15–25°C i optymalnej wilgotności gleby. Rośliny zbożowe będące w stresie są bardziej podatne na choroby grzybowe.
Mączniak prawdziwy szczególnie jest groźny, gdy poraża kłosy (plewy i ości). To pasożyt zewnętrzny, rozwijający się na powierzchni rośliny i pobierający przy pomocy specjalnych ssawek składniki pokarmowe z komórek roślinnych. Na plewach pojawiają się skupienia białego nalotu grzybni, która powiększa się i zajmuje znaczną powierzchnię tkanek roślinnych. Skupienia zmieniają zabarwienie na szaro-beżowe, następnie wyglądają jak czarne punkty. Porażone zboża, głównie niektóre odmiany jęczmienia i pszenicy, w miejscu zakażenia mają brunatne przebarwienia tkanek. Są one przejawem reakcji obronnej rośliny. Zasychanie liści roślin rozpoczyna się od wierzchołka. Występowanie mączniaka obniża dorodność i plon ziarna o 5–20%.
Septorioza plew występuje głównie na pszenicy i pszenżycie, może porażać także jęczmień i żyto. Przenosi się przez ziarno i resztki pożniwne. Atakuje wszystkie organy rośliny. Rozwojowi sprzyjają umiarkowane temperatury i wysoka wilgotność powietrza. Wczesne porażenie powoduje znaczne straty w plonie w wyniku obniżenia masy tysiąca ziaren. Grzyb poraża wiosną dolne liście, następnie przenosi się na górne, dokłosie i kłos. Porażone kłosy mają na plewach brązowe lub fioletowo-brązowe plamy, ich brzegi i końce stopniowo zasychają, jednocześnie pojawiają się na nich coraz liczniejsze ciemne, punktowe wzniesienia. Największe straty powstają przy porażeniu liścia flagowego i kłosa. Rozwój choroby następuje bardzo szybko – w ciągu kilku dni może dojść do całkowitego opanowania kłosa. Porażenie kłosów ma bezpośredni wpływ na ograniczenie wypełnienia ziarna, a tym samym może silnie obniżyć masę tysiąca ziaren. Występowanie septoriozy plew może spowodować straty w plonie sięgajace 5–50%.
Fuzarioza kłosów jest zagrożeniem dla wszystkich zbóż. Powodowana jest przez kilka gatunków grzybów z rodzaju Fusarium. Zmiany chorobowe występują na kłosach i ziarnie. Porażone kłosy częściowo lub całkowicie zamierają. Zarodniki grzyba przenoszą się wraz z prądami powietrza. Słoneczna i wietrzna pogoda sprzyja ich rozprzestrzenianiu się. Jeśli po takiej pogodzie w okresie kwitnienia np. pszenic wystąpią opady deszczu i wysoka wilgotność powietrza to oznacza, że grzyby znalazły dobre warunki do zainfekowania kłosów i rozwoju. Żółte, częściowe lub całkowite przebarwienie kłosów wskazuje na porażenie przez sprawcę choroby. Przy wysokiej wilgotności, porażone kłosy pokrywają się białym lub różowym nalotem. Opanowane przez grzyb kłosy przestają asymilować. Choroba ta wywołuje rozdrobnienie ziarna, które przy silnym porażeniu może być pośladem. Szczególnie niebezpieczna jest infekcja wewnętrzna ziarniaka, która bardzo osłabia ich wartość użytkową. Przy wystąpieniu fuzariozy kłosów istnieje niebezpieczeństwo skażenia ziarna mykotoksynami, które zawierają silne trujące toksyny dla ludzi i zwierząt.
Bardzo trudne jest określenie optymalnego czasu zwalczania fuzariozy kłosa, gdyż należy się przy tym kierować okresem kwitnienia pszenicy i zarodnikowaniem grzyba. Najczęściej na zabiegi o wysokiej skuteczności działania do dyspozycji mamy tylko kilka dni (3–6). Nie jest to patogen, którego można łatwo pozbyć się z plantacji. Należy obserwować plantację i śledzić warunki meteorologiczne w celu podjęcia decyzji o wykonaniu zabiegu ochronnego. Fuzarioza kłosów może spowodować straty plonu od 5 do 60%. Rdza żółta atakuje liście i plewki. Zainfekowane części zbóż pokryte są przez żółte lub pomarańczowe, wypukłe poduszeczki (są to skupiska urediniospor). Pojawia się na pochwach liściowych i po wewnętrznej stronie plewek, a także na ziarniakach. Grzyb występuje w skupiskach. Rdza żółta ma 10–12-dniowy czas inkubacji, zatem następne pokolenie patogenu może pojawić się 2 tygodnie po kolejnej infekcji. Ochrona roślin zbożowych opiera się nie tylko na działaniu interwencyjnym, ale ważne jest zabezpieczenie roślin przed kolejnymi infekcjami i dalszym rozwojem choroby. Porażone kłosy rdzą żółtą wydają drobniejsze ziarno, co jest wynikiem pasożytniczego rozwoju grzyba na plewkach i ziarniakach. Pozyskujemy wówczas ziarno słabo wykształcone z niską gęstością i białkiem, o dużej zawartości mykotoksyn. Spada znacznie wartość plonu, a nawet ogranicza się jego możliwość sprzedaży.
Grzyby powodujące czernienie zbóż dają duże straty tylko przy silnym i wczesnym porażeniu, zwłaszcza gdy plantacja z powodu warunków meteorologicznych czekała długo na zbiór, wówczas następuje obniżenie plonu i jakości ziarna. Na kłosach pojawia się czarny nalot przypominający sadzę, który pokrywa kłos częściowo lub całkowicie. Czerń kłosów występuje na wszystkich gatunkach zbóż. Choroba ta występuje na plantacjach porażonych przez choroby podstawy źdźbła. Na łanach zbożowych chronionych w czasie wegetacji, obserwujemy znacznie mniej czerni zbóż na kłosach niż na plantacjach, gdzie nie wykonano chemicznej ochrony zbóż przed chorobami. Grzyby przenoszone są do magazynów i tam często rozwijają się wraz z innymi grzybami, powodując pleśnienie ziarna. Mają zdolność wytwarzania mykotoksyn i wpływają na jakość ziarna.
Innym ważnym zagrożeniem, zwłaszcza dla jakości ziarna pszenżyta, żyta, ale coraz częściej pszenicy i jęczmienia, jest porażenie zbóż przez sporysz.
Zboża zanieczyszczone sporyszem powodują u organizmów stałocieplnych zwężenie naczyń krwionośnych, dlatego powinny być oddzielone od ziarna przeznaczonego na przemiał dla pozyskania mąki lub na paszę dla zwierząt.
Większe ilości sporyszu obserwuje się w latach o dużych wahaniach w opadach. Po okresach suszy przychodzą długie opady i jest to powód wytwarzania niedogonów. W czasie kwitnienia zbóż pojawiają się na zarażonych kłosach kropelki żółtawej rosy miodowej, wkrótce rozwijają się sklerocja sporyszu. Wewnątrz są one białe. Sklerocja często są większe od ziarniaków. Część sklerocjów wypada z kłosów w czasie zbioru, a pozostałe w czasie młocki bardzo często pozostają w ziarnie. Brak jest środków chemicznych przeznaczonych do niszczenia choroby grzybowej jaką jest sporysz. Zwalczanie polega na oczyszczaniu ziarna na stołach grawitacyjnych i na uprawie odpornych odmian. Podorywka i orka przedzimowa niszczą przetrwalniki tego grzyba.
Do zwalczania innych chorób kłosa zarejestrowanych jest wiele fungicydów. W ich skład wchodzi niekiedy kilka substancji czynnych. Największą liczbę fungicydów zarejestrowano do ochrony pszenicy. Fungicydy oparte na kilku substancjach czynnych zwiększają spektrum zwalczanych sprawców chorób. Ważną rolę w ochronie kłosów odgrywają środki, w skład których wchodzą triazole. Godnymi polecenia substancjami czynnymi są między innymi: protiokonazol, tebukonazol czy epoksykonazol. Przed zastosowaniem konkretnego preparatu celowa jest analiza wcześniej stosowanych substancji czynnych do ochrony danego gatunku zboża, aby uniknąć preparatów należących do jednej grupy chemicznej bądź jednej substancji czynnej, aby zapobiec uodpornieniu się grzybów na te związki chemiczne.
Do ochrony kłosów przydatne są również preparaty zawierające w swoim składzie strobiluryny. Substancje z tej grupy chemicznej powinny być stosowane profilaktycznie. Skutecznym narzędziem są także substancje czynne charakteryzujące się typowym działaniem wgłębnym czy powierzchniowym, np. prochloraz. Dodanie prochlorazu służy nie tylko do rozszerzenia zakresu działania grzybobójczego. Jego połączenie z preparatem zawierającym substancję czynną z grupy triazoli, np. epoksykonazol, tebukonazol, wydłuża ich działanie.
W warunkach wysokiego udziału zbóż w płodozmianie, należy spodziewać się silniejszego zagrożenia dla roślin ze strony chorób grzybowych, dlatego ochrona fungicydowa powinna być intensywniejsza.
dr hab. Bogusława Jaśkiewicz, prof. IUNG-PIB
