Alternarioza ziemniaka i inne choroby okresu wegetacji. Jak i czym je zwalczać?

W sezonie wegetacyjnym do chorób o znaczeniu gospodarczym, czyli powodujących straty znacznie przewyższające nakłady poniesione na ich zwalczanie, oprócz zarazy ziemniaka możemy zaliczyć: alternariozę ziemniaka, czarną nóżkę oraz antraknozę ziemniaka.

Alternarioza ziemniaka to choroba powodowana przez grzyby z rodzaju Alternaria, której szkodliwość polega głównie na niszczeniu powierzchni asymilacyjnej roślin ograniczając tym samym możliwość zgromadzenia plonu. Chorobie sprzyja szereg czynników z których największe znaczenie mają: warunki atmosferyczne w sezonie, są to długotrwałe okresy suszy przerywane okresami podwyższonej wilgotności, uprawa na glebach lekkich, osłabienie roślin wywołane brakiem składników pokarmowych, czy porażeniem wirusami np. PVY, PLRV. Jednak najważniejszym czynnikiem sprzyjającym wystąpieniu choroby jest proces starzenia się roślin oraz zawiązywanie bulw i gromadzenie plonu. Przekierowanie funkcji roślin z rozwoju części nadziemnych na rozwój plonu określane jest jako osłabienie fizjologiczne.

W Polsce objawy choroby mogą występować już w 2. lub 3.dekadzie czerwca lecz najczęściej choroba pojawia się w 1.dekadzie lipca. Pierwsze objawy choroby występują na starszych liściach dolnego piętra rośliny ziemniaka. Na powierzchni liścia tworzą się początkowo drobne, ciemnobrunatne do czarnych, suche nekrozy nieregularnie rozrzucone na blaszce liściowej. Nekrozy te początkowo owalnego kształtu w miarę rozwoju choroby mogą przybierać kanciasty wygląd spowodowany ograniczeniami przez nerwy liścia i osiągają średnicę od 5 do 15 i więcej milimetrów. Przy silnym rozwoju choroby nekrozy mogą zlewać się ze sobą pokrywając znaczną powierzchnię liścia doprowadzając do jego obumarcia. Tkanka w miejscu nekrozy jest sucha i łamliwa. Objawem ułatwiającym identyfikację choroby jest wygląd plam nekrotycznych. Na ich powierzchni widoczne są koncentryczne kręgi, będące granicami okresów rozwojowych choroby i jednocześnie obrazem reakcji obronnej rośliny ziemniaka, która stara się w ten sposób ograniczyć rozwój choroby. Układ tych pierścieni swoim wyglądem może przypominać tarczę strzelniczą lub układ słoi na ściętym pniu drzewa (fot. 1).

Innym objawem będącym jednocześnie cechą diagnostyczną jest tworzenie się na zdrowej tkance, dookoła plamy nekrotycznej, strefy barwy żółtej (fot. 2).

Chloroza ta jest efektem działania kwasu alternariowego – toksyny produkowanej przez grzyby. Objawy alternariozy często mylone są z objawami niedoboru składników mineralnych w glebie, jednak objawy braku magnezu nie posiadają charakterystycznego, koncentrycznego strefowania i układają się zwykle wzdłuż nerwu głównego, pomiędzy nerwami bocznymi. Sprawcy choroby, grzyby z rodzaju Alternaria mogą powodować porażenie bulw jednak ma ono mniejsze znaczenie w porównaniu do strat powodowanych w sezonie wegetacyjnym.

Ograniczanie szkodliwości wymaga wykorzystania wszystkich dostępnych w Integrowanej ochronie metod z których największe znaczenie ma stosowanie cyklicznych zabiegów ochronnych jednym z zarejestrowanych fungicydów.

Kolejną z chorób, która może powodować straty o znaczeniu gospodarczym jest czarna nóżka powodowana przez bakterie z rodzaju Pectobacterium oraz coraz częściej z rodzaju Dickeya. Wystąpieniu choroby i jej rozwojowi sprzyjają uprawa na glebach ciężkich, zwięzłych w sezonach o dużej ilości opadów i wysokiej temperaturze. Pierwotnym źródłem choroby są porażone bulwy sadzeniaków na których bakterie mogą znajdować się na powierzchni lub ich wnętrzu. Coraz powszechniejszym źródłem choroby stają się także krojone bulwy. Jest zabieg powszechnie stosowany na całym świecie, który w Polsce jest coraz częstszy a związany jest z obniżaniem kosztów materiału sadzeniakowego bulw odmian grubokłębowych.

W warunkach polowych infekcja rozpoczyna się najczęściej od porażonej bulwy sadzeniaka, gdzie bakterie się namnażają i poprzez wydzielane enzymy pektynolityczne rozpuszczają ścianki komórek doprowadzając do ich rozpadu, co w efekcie końcowym powoduje zamieranie tkanek bulw i łodyg ziemniaka. Proces chorobowy postępuje od porażonej bulwy w górę i sięga do kilku centymetrów powyżej redliny. Jednym z pierwszych widocznych objawów, mogących jednocześnie stanowić cechę diagnostyczną, jest żółknięcie dolnych liści ziemniaka, a liście wierzchołkowe także zmieniającą swoją barwę na jasnozieloną lub żółkną i tracąc turgor zwijają się do środka (często jest to określane mianem łyżeczkowanego zwijania) i są miękkie w dotyku (fot.3).

Na łodydze u jej podstawy tworzą się ciemne lub czarnej barwy plamy, które w miarę rozwoju infekcji obejmują jej podstawę i łodyga może ulec przełamaniu (fot.4).

Na przekroju zainfekowanego pędu widoczne są ciemno zabarwione wiązki przewodzące, które są wypełnione śluzem bakteryjnym. Pędy takie nie rozwijają się są skarłowaciałe i łatwo dają się wyciągnąć z gleby. Innym powszechnie opisywanym objawem jest nieprzyjemny zapach, który wydziela się po ściśnięciu łodygi. Może on stanowić kolejny element diagnostyczny ułatwiający rozpoznanie czarnej nóżki. Objawy czarnej nóżki mogą występować przez cały okres wegetacji w różnych stadiach rozwoju roślin ziemniaka.

Zwalczanie czarnej nóżki ze względu na brak skutecznych środków ochrony roślin polega głównie na prawidłowym wykonywaniu zabiegów agrotechnicznych, które obejmują:

1. stosowanie zdrowych, kwalifikowanych sadzeniaków. Przed wiosennym sortowaniem należy usunąć bulwy z objawami mokrej zgnilizny. Z jednej porażonej bulwy w wyniku całkowitego rozpadu może powstać około 200 ml śluzu bakteryjnego, który jest ilością wystarczającą do zakażenia 100 kilogramów ziemniaków.
2. dezynfekcję narzędzi używanych do krojenia bulw. Czynność wykonać na tyle wcześnie aby dać czas na skorkowacenie krojonych powierzchni,
3. uprawę odmian o podwyższonej odporności, szczególnie na glebach ciężkich i podmokłych,
4. termin sadzenia dostosowany do warunków optymalnych w danym rejonie. Na glebach ciężkich, mających skłonność do zatrzymywania wody i trudno się ogrzewających wskazane jest opóźnienie terminu sadzenia,
5. dostosowane do potrzeb uprawianej odmiany i kierunku jej użytkowania nawożenie mineralne. Zbyt wysokie dawki nawożenia azotowego opóźniają wystąpienie objawów choroby. Podwyższone dawki wapnia i potasu wzmacniają rośliny.
6. selekcję negatywną. Zabieg ten jest niezbędny na plantacji, niezależnie od kierunku użytkowania ziemniaka. Pierwszą selekcję należy wykonać, kiedy rośliny osiągną wysokość 15-20 cm (pod koniec wschodów), drugą w okresie kwitnienia, trzecią i kolejne, jeśli zachodzi taka potrzeba, w odstępach dwutygodniowych. Taka liczba selekcji negatywnych wymagana jest na plantacjach nasiennych. Na plantacjach jadalnych i przemysłowych wskazane jest wykonanie przynajmniej jednej lub dwóch selekcji negatywnych w sezonie wegetacyjnym. Zaniedbanie tego zabiegu może być przyczyną późniejszych wysokich strat w plonie. Stwierdzono, że bakterie czarnej nóżki mogą się przemieszczać w promieniu około 3 m od zakażonego krzaka. Jeśli przyjmiemy, że w zależności od przeznaczenia plantacji z jednego źródła infekcji, może w sprzyjających warunkach dojść do zakażenia około 120 do 140 krzaków, to przy średniej liczbie tylko 10 bulw pod krzakiem stwarza to możliwość zainfekowania ponad 1000 bulw;
7. zbiór ziemniaków w pełni dojrzałości technologicznej (skórka nie schodzi pod naciskiem kciuka) oraz w czasie suchej i ciepłej pogody (niska wilgotność i temperatura powyżej 10^OC);
8. odpowiednie przygotowanie bulw do przechowywania, które obejmuje osuszenie ich z nadmiaru wilgoci, zagojenie zranień i uszkodzeń mechanicznych, usunięcie bulw z objawami chorób oraz kamieni i nadmiaru ziemi.
9. Jeśli ziemniaki przechowywane są w kopcach to miejsce dołowania powinno być zmieniane każdego roku.

Antraknoza ziemniaka to choroba, która atakuje wszystkie części roślin (pędy, korzenie, stolony), a także bulwy. Wzrost znaczenia tej choroby związany jest z rosnącym  popytem na wysokiej jakości ziemniaki myte i paczkowane oraz wzrastającym spożyciem produktów przetworzonych (frytki i chipsy). Straty jakie powoduje choroba sprawiają, że zyskuje ona status choroby o znaczeniu ekonomicznym. Jej wystąpieniu sprzyja uprawa ziemniaków na glebach ciężkich o nieuregulowanych stosunkach wilgotnościowych oraz wysokie temperatury w okresie wegetacji. Dla jej rozwoju duże znaczenie ma także poziom wilgotności gleby w fazie zwierania się roślin w rzędach (BBCH 30-39) i wysokie temperatury w późniejszym okresie oraz poziom zaopatrzenia roślin w azot. Doniesienia amerykańskie duży nacisk  kładą także na zachwaszczenie plantacji szczególnie psianką czarną (Solanum nigrum L.), komosą białą (Chenopodium album L.), tasznikiem pospolitym (Casella bursa-pastoris (L.) Medik.), rdestem ptasim (Polygonum aviculare L.), bieluniem dziędzierzawą (Datura stramonium L.) uważając je za gospodarzy pośrednich sprawcy choroby.

Objawy choroby występują na plantacji na pojedynczych roślinach lub placowo. Dodatkowym elementem utrudniającym ich identyfikację jest duże podobieństwo do objawów verticiliozy lub fuzaryjnego zamierania roślin. Pierwsze zmiany chorobowe są widoczne na wierzchołku łodygi. Liście powoli żółkną, zwijają się, więdną i powoli zamierają. Porażone łodygi po zaschnięciu liści długo jeszcze zachowują swoją naturalną barwę, później brązowieją i usychają (fot.5).

Na podstawie łodygi, jej korzeniach i stolonach rozwija się suchy proces gnilny.  Kora na tych częściach roślin gnije, pęka, łuszczy się i łatwo oddziela od drewna w skutek, czego chore łodygi lekko można wyciągnąć z gleby (fot.6).

Na zainfekowanej warstwie drewna występują liczne czarnej barwy sklerocja, które wyglądem przypominają główki szpilek – jest to jeden z objawów pozwalających zidentyfikować chorobę. Większe straty choroba wyrządza rozwijając się na bulwach w okresie przechowywania, gdzie obok parcha srebrzystego, ospowatości bulw i parcha zwykłego jest zaliczana do najgroźniejszych chorób skórki. Ograniczanie szkodliwości antraknozy ziemniaka obejmuje przede wszystkim wykorzystanie metod agrotechnicznych ponieważ w naszym kraju nie są zarejestrowane żadne środki ochrony roślin do jej zwalczania. Metody agrotechniczne obejmują więc:

• Stosowanie zdrowego, kwalifikowanego materiału nasiennego,
• Uprawę ziemniaków na glebach o uregulowanych stosunkach wodnych, niezbyt ciężkich i nie mających skłonności do zaskorupiania się,
• Orkę zimową na głębokość ok. 30 cm, pozwala to zmniejszyć ilość materiału infekcyjnego w glebie,
• Zwalczanie chwastów, szczególnie tych które są gospodarzami pośrednimi. Zalecenia dla plantatorów w USA zalecają już zwalczanie chwastów w sezonie poprzedzającym uprawę ziemniaka na danym polu, w trakcie jego uprawy oraz w sezonie następnym.
• Zbiór bulw po osiągnięciu dojrzałości technologicznej
• Właściwe przygotowanie do przechowywania i przechowywanie w temperaturach i wilgotności względnej powietrza zgodnie z kierunkiem ich przeznaczenia.

Sezon wegetacyjny trwa kilka miesięcy i w zależności od warunków pogodowych mogą się pojawiać różne choroby nie tylko te które są wymienione w tym artykule. Należy pamiętać, że ciągle najgroźniejszą chorobą plantacji ziemniaka jest zaraza i ochrona przeciwko jej szkodliwości może trwać w zależności od wczesności odmiany od 2 do 4 miesięcy. Dlatego planując program ochrony wskazane jest uwzględnić w nim zwalczanie nie tylko zarazy ale także alternariozy wykorzystując te fungicydy, które są zarejestrowane do jednoczesnego zwalczania obu tych chorób. Stosując fungicydy zawierające w swoim składzie mankozeb, difenokonazol, czy piraklostrobinę możemy jednocześnie zwalczać obie te choroby.