Związki próchniczne w różnorodny sposób oddziałują na mikroorganizmy glebowe i rośliny uprawne. Przede wszystkim są bogatym źródłem węgla, azotu i fosforu, które po zmineralizowaniu stają się dostępne dla roślin. Makro- i mikroorganizmy glebowe czerpią z substancji organicznej niezbędną do życia energię i mineralne składniki pokarmowe. Gleby zasobne w próchnicę odznaczają się, z tego względu, wyższą aktywnością biologiczną.
Substancje próchniczne stanowią jeden z podstawowych czynników, które decydują o żyzności gleby. Próchnica przyczynia się do wzrostu i rozwoju roślin, wpływając na fizyczne, chemiczne i biologiczne właściwości gleby. Wyróżnić można trzy główne funkcje próchnicy w glebie:
– chemiczną i fizykochemiczną – próchnica jako źródło azotu (N) i fosforu (P) dla roślin oraz jej wpływ na właściwości fizykochemiczne gleby;
– biologiczną – wpływ na aktywność mikroflory i mikrofauny glebowej oraz na wzrost i rozwój roślin;
– fizyczną – poprawa struktury gleby, a tym samym wpływ na aerację, retencję wodną i ułatwienie uprawy gleby.
Ponadto, próchnica ma pośredni wpływ na przyswajanie przez rośliny mikroelementów, a także na wiązanie herbicydów i innych środków ochrony roślin.
Próchnica wpływa dodatnio na tworzenie się agregatów w strukturze gleby, poprawiając w ten sposób stosunki powietrzno-wodne. Działa jak lepiszcze w tworzeniu odpowiedniej struktury.. Powoduje to zwiększenie zwięzłości w przypadku gleb piaszczystych, a w glebach o cięższym składzie granul, wpływa na zmniejszenie zwięzłości.
Związki próchniczne charakteryzuje wysoka pojemność wodna. Mogą zatrzymywać 3-5-krotnie więcej wody w formie dostępnej dla roślin, niż wynosi ich masa własna. Ma to szczególne znaczenie w przypadku gleb piaszczystych – gdzie pojemność wodna zależy właśnie głównie od zawartości próchnicy.
Całkowita pojemność sorpcyjna gleby zależy w 20-70% od zawartości próchnicy, a właściwie jej wysokich zdolności tworzenia kompleksów sorpcyjnych, swoiste związki próchniczne wchodzą w skład organicznej części tworzących się kompleksów w glebie. Za zdolności buforowe gleb, regulację i stabilizację odczynu również odpowiedzialne są związki próchniczne.
Ostatnio zaczęto zwracać uwagę na istotną rolę substancji próchnicznych w ochronie środowiska glebowego przed skutkami skażenia odpadami przemysłowymi oraz skutkami nadmiernej chemizacji rolnictwa. Wiąże się to z właściwościami sorpcyjnymi próchnicy.
Ważna jest też zdolność próchnicy do tworzenia odpowiednich połączeń z pestycydami, a zwłaszcza herbicydami. Dezaktywacja herbicydów łączy się z ich adsorbowaniem, ale też z przyspieszeniem rozkładu – poprzez dostarczanie mikroorganizmom, odpowiedzialnym za ten rozkład, związków energetycznych.
