Len zwyczajny występuje jako roślina uprawna w formie jarej i ozimej. W Europie centralnej uprawiana jest wyłącznie forma jara, natomiast w regionach odznaczającymi się łagodnymi zimami, prowadzona jest uprawa obydwu form. Obecnie w Polsce południowej prowadzone są badania naukowe (Uniwersytet Rolniczy w Krakowie) dotyczące biologii plonowania oraz uwarunkowań środowiskowych lnu formy ozimej.
Len zwyczajny jest uprawiany w dwóch formach użytkowych- lnu oleistego i włóknistego. W połowie ubiegłego wieku w Polsce dominowała uprawa lnu włóknistego, natomiast obecnie dominuje uprawa głównie lnu oleistego. W warunkach Europy środkowej len oleisty uznawany jest za trzecią roślinę oleistą pod względem gospodarczego znaczenia, obok rzepaku ozimego i słonecznika. Len oleisty jest alternatywnym źródłem oleju (42- 45% tłuszczu) w stosunku do rzepaku ozimego, a jego powierzchnia uprawy nie przekracza 6 tys. ha. Relatywie niskie zainteresowanie uprawą lnu formy oleistej wynika z potencjału plonowania, który mieści się w zakresie od 1,5 do 2,0 t. ha-1, sporadycznie dochodząc w bardzo dobrych warunkach siedliska i przy starannej agrotechnice do ponad 3,0 t. ha-1. Poziom plonowania lnu w Polsce jak i w Europie jest i bardzo zmienny na przestrzeni lat, dlatego też w ostatnich latach prowadzone są badania hodowlane dotyczące cech ilościowych jak i jakościowych. Przykładem jest hodowla odmian tzw. dwucelowych (ang. Dual purpose variety), łączących cechy odmian oleistych i włóknistych (COBORU 2020).
Dobór odmian ma znaczenie
Obecnie w Polce uprawia się 4 odmiany lnu oleistego (Bukoz, Jantarol, Szafir, Silesia). Spośród odmian lnu oleistego najmłodszą odmianą jest Silesia wpisana do rejestru w 2020 roku. Silesia charakteryzuje się większą plennością oraz zmienioną proporcją zawartości kwasów tłuszczowych- podwyższona zawartość kwasu linolowego i obniżoną zawartością kwasu α –linolenowego, która jest korzystniejsza ze względów odżywczych oraz lepszą stabilność przechowywalniczą oleju. Bukoz i Jantarol to odmiany z wyższą odpornością na choroby Fusarium oraz dobrej plenności. Najbardziej zasobna w białko jest odmiana Szafir.
Bez względu na kolor nasion (brązowe, żółte) forma oleista zawiera podobny i zarazem duży udział niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), z rodzin omega n-3, n-6 w oleju, co pod względem użytkowym czyni z niego bogate źródło kwasów. Olej lniany zawiera dwa wielonienasycone długołańcuchowe kwasy tłuszczowe, czyli: α-linolenowy (α-LNA) i linolowy (LA), które określane są mianem niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT; ang. essentials fatty acids, EFA). Zasobność oleju lnianego w kwas alfa-linolenowy jest największa spośród olejów roślinnych w skali świata.
Biologiczna charakterystyka lnu
Pod względem botanicznym forma oleista lnu ma silniej rozwinięty system korzeniowy niż forma włóknista, zarówno pod względem długości, jak i grubości korzenia palowego oraz korzeni bocznych, dzięki czemu ta forma lnu jest bardziej wytrzymała na okresowe niedobory wody w glebie. W porównaniu z wiodącymi gatunkami roślin oleistych, roślina ta korzeni się znacznie płycej zaledwie do 76 cm w głąb profilu gleby. Rośliny lnu osiągają wysokość około 70 cm, mają delikatną łodygę rozgałęziającą się od podstawy lub w środkowej części. Lancetowate, skrętoległe liście są większe i bardziej owłosione w porównaniu do lnu włóknistego. Kwiatostanem lnu jest baldachogrono, na którym znajdują się samopylne kwiaty o zabarwieniu niebieskim, białym lub różowym. Owocem jest duża torebka zawierająca około 8 – 10 nasion. Masa tysiąca nasion (MTN) wynosi od 5,5 g dla formy drobnonasiennej do powyżej 6,5 g dla formy grubonasiennej (Muśnicki 2003). Okres wegetacji lnu trwa 110 do 150 dni, w zależności od warunków klimatycznych, rejonu i sposobu uprawy (Wałkowski i in. 1998). Wzrost i rozwój lnu ocenia się skalą BBCH. Lnowatym przyporządkowano 9 głównych faz rozwojowych. 0-kiełkowanie; 1-rozwój liści, wzrost młodej rośliny, 3-rozwój łodygi, 5-rozwój pąków kwiatowych, 6-kwitnienie, 7-rozwój torebek nasiennych, 8-dojrzewanie lnu.
Wymagania wodne
Len oleisty ze względu na dobrze rozwinięty system korzeniowy dobrze znosi okresowe niedobory wody i może być uprawiany w rejonach o niższych opadach rocznych (440-490 mm) [Hołubowicz-Kliza 2015]. Len wymaga łagodnych, lecz zarazem obfitych opadów w maju i czerwcu, wynoszących około 100 do 120 mm. Niedobór wody występujący w fazach pąkowania i kwitnienia roślin lnu może mieć krytyczny wpływ na wielkość plonu nasion ponieważ niekorzystnie oddziałuje na zawiązywanie się nasion w torebkach nasiennych.
Wymagania glebowe
Najlepszymi pod uprawę lnu oleistego są gleby dobrze magazynujące wodę opadową o przepuszczalnym podłożu i odczynie obojętnym w granicach pH 6,0. Przydatne do uprawy są gleby próchniczne tj. czarnoziemy, czarne ziemie, mady czy gleby brunatne. Len słabo plonuje na glebach lekkich, ciężkich, podmokłych oraz kwaśnych [Podlaska 1996]. Najlepsze efekty plonowania osiąga na glebach kompleksów pszennych (bardzo dobrego i dobrego) czy też na lepszych glebach kompleksów górskich. Len oleisty plonuje lepiej na stokach o wystawie południowej i polach płaskich w porównaniu z polami o wystawie północnej, gdzie mogą wystąpić niedobory światła i zbyt niska temperatura, [Budzyński i in. 2010]. Uprawa lnu jest szczególnie zalecana w rejonach o dużej koncentracji buraka cukrowego, ponieważ skutecznie ogranicza rozwój mątwika burakowego [Szymczak-Nowak i in. 2008]. Len oleisty uprawiany w stanowiskach zanieczyszczonych pierwiastkami śladowymi wykazuje zdolność akumulacji metali ciężkich w biomasie, co wskazuje na fitoremediacyjny charakter rośliny [Baran i in. 2008].
Wymagania cieplne
Len jest rośliną dnia długiego o małych wymaganiach cieplnych. Wysoka temperatura w okresie wegetacji może niekorzystnie wpływać na wzrost i plonowanie. Temperatura optymalna dla roślin lnu to 18-20°C, pozwala osiągnąć wysokie plony [Błażewicz-Woźniak i in. 2013]. Wysoka temperatura przyspiesza wzrost i rozwój rośliny, gdy występuje w okresie wschodów i pąkowania. Len dobrze znosi dłuższe przymrozki do 4°C i krótkotrwałe do 7°C. Wcześniejszy wysiew może przedłużyć okres kiełkowania i wschodów, ale rośliny te szybciej się rozwijają i są bardziej odporne na niedobór wody [Budzyński i in. 2010].
Przedplon
Dobrymi przedplonami dla lnu są stanowiska po roślinach strączkowych, uprawianych w czystym siewie lub mieszankach zbożowo-strączkowych, zbieranych na nasiona lub zieloną masę. Po przedplonach zbożowych oraz mieszankach zbożowo-strączkowych zbieranych wcześniej na zielonkę jest czas na wykonanie podorywki, którą należy natychmiast zabronować, aby nie doprowadzać do nadmiernego przesuszenia gleby, a następnie ten zabieg należy powtórzyć, aby nie dopuścić do nadmiernego jej zachwaszczenia. Len nie powinien być uprawiany w monokulturze ze względu na zagrożenie porażeniem patogenami Fusarium, [Heller 2012].
Uprawa
Klasyczna uprawa roli pod len obejmuje dwa zespoły uprawowe pożniwny i przedsiewny. Przeprowadzenie pełnej uprawy roli w ramach obydwu zespołów pod len oleisty jest korzystniejsze dla jego plonowania w następnym roku. Uproszczenia są dopuszczalne po dobrych przedplonach, stąd po roślinach okopowych wystarczy tylko orka przedzimowa. Jesienią po zbiorze przedplonów należy przykryć resztki pożniwne, zniszczyć chwasty, przerwać parowanie wody i wprowadzić do gleby nawozy. Po zbożach stosujemy podorywkę (głębokość 6-8 cm), aby zatrzymać wodę w glebie oraz zwalczyć chwasty. Przyspieszamy kiełkowanie chwastów płytszą podorywką, wykonywaną razem z bronowaniem, gdy uregulujemy warunki wilgotnościowe. Po wzejściu chwastów niszczymy je wykonując ponowne bronowanie, a gdy wzejdą ponownie używamy kultywatora, [Heller, 2012].
Uprawa pożniwna powinna być przeprowadzona w 2 lub 3 etapach oraz powinna być wykonana agregatami, w których zawarty jest wał zagęszczający i wyrównujący. Gdy przedplonem była roślina okopowa przed orką zimową (na głębokości 26-30 cm) wykonuje się tylko zabiegi wyrównania i oczyszczenia gleby z resztek pożniwnych, [Heller i Wielgusz, 2011].
Uprawki wiosenne powinno rozpoczynać włókowanie lub bronowanie pola, aby zatrzymać wodę w glebie i przyspieszyć proces nagrzewania roli. Len wysiewany jest płytko, na około 2 cm, dlatego wierzchnia warstwa gleby powinna być równa i doprawiona. Orka głęboka na wiosnę jest odradzana [Heller i Wielgusz, 2011].
W celu uzupełnienia niedoborów składników pokarmowych, pobranych przez rośliny przedplonowe oraz stracone przez wymywanie, ulatnianie się itp., stosuje się nawożenie gleby. Jeśli w glebie występuje zbyt duża zawartość takich pierwiastków jak kadm, ołów, cynk czy miedź, wtedy należy odstąpić od uprawy lnu na cele spożywcze. Glebę powinno się uprawić wapnem a plon przeznaczyć na cele nie spożywcze. Przez wrażliwość lnu na odczyn gleby nawożenie wapnem najlepiej wykonywać pod przedplon. Stosowanie nawozu wapniowego bezpośrednio pod len może mieć negatywny wpływ na plon [Budzyński, Zając 2010].
Nawożenie
Nawożenie składnikami pokarmowymi na glebach klasy II- IIIa wynosi odpowiednio; 40–60 kg/ha azotu, 30-50 P2O5 kg ha-1, 60–80 K2O kg ha-1i 15 MgO kg ha-1. Na mniej urodzajnych glebach – klasy bonitacyjne od IIIb do IVa pod len uprawiany po zbożach nawożenie azotowe można zwiększyć do 90 kg ha-1, przy czym przedsiewnie można zastosować 50-60 kg, natomiast resztę dawki dzielonej w fazie jodełki. Przeciętny plon nasion lnu oleistego, wynoszący 1,5 – 2,0 t ha-1 oraz towarzyszący mu plon słomy w wysokości 2 – 4 t ha-1 wynosi z pola od 60 do 90 kg azotu, natomiast potasu i fosforu odpowiednio: 70 – 100 i 30 – 40 kg. Dla lnu korzystne jest dolistne stosowanie nawozu mikroelementowego (z borem), który poprawia kondycję łanu oraz nieznacznie zwiększa produkcyjność roślin średnio o 0,2-0,3 t ha-1. Największe pobieranie składników pokarmowych przez len ma miejsce w fazie pąkowania. Len do wysokiego i stabilnego plonowania wymaga gleb o odczynie obojętnym w zakresie pH 6,5-7,2. Gleby lekko kwaśne o pH 5,5-6 powinno się wcześniej wapnować, niezwłocznie po zbiorze przedplonu, którym zazwyczaj bywa roślina zbożowa. Pod len należy zastosować po zbiorze przedplonu wapno na glebach cięższych (pszennych) w formie tlenkowej (2 t ha-1), natomiast na lżejszych (żytnich) w formie węglanowej (3 t ha-1). Dawki wapna na konkretne pola należy ustalać w oparciu o kwasowość hydrolityczną, a przy braku takich oznaczeń, można zastosować dawki nawozów wapniowych podane powyżej. Na glebach zakwaszonych i ubogich w przyswajalne formy magnezu należy stosować nawozy wapniowo-magnezowe [Budzyński, Zając, 2010].
Parametry siewu
Nasiona lnu oleistego należy wysiać w okresie od końca marca do końca I-ej dekady kwietnia. Na żyźniejszej glebie i po dobrym przedplonie wysiewamy od 400 – 500 nasion lnu 1m2, co wagowo odpowiada 30 – 35 kg ha-1. Na słabszej rolniczo glebie oraz po gorszym przedplonie (zboża) ilość wysiewu nasion lnu może zostać powiększona do górnej granicy czyli 600 – 700 nasion, co wagowo wynosi 40 – 50 kg . ha-1. Nasiona lnu wysiewamy w rzędy odległe, co 10 – 15 cm na głębokość 1 – 2 cm. Głębszy siew stosuje się w sytuacji, gdy doszło do przesuszenia wierzchniej warstwy gleby i jest wykonywany razem z wałowaniem pola. Do siewu zalecane są siewniki umożliwiające siew pasowy [Hołubowicz-Kliza, 2015].
Zbiór
Termin zbioru lnu przypada na 3 dekadę lipca do 1 dekady sierpnia i jest warunkowana przebiegiem pogody. Zbiór lnu odbywa się zwykle za pomocą kombajnów samobieżnych po uzyskaniu pełnej dojrzałości nasion, gdy torebki nasienne osiągną brunatne zabarwienie. Bezpośrednio po omłocie nasiona powinno się od razu oczyścić z zanieczyszczeń, wysuszyć chłodnym powietrzem do 8-10% wilgotności i przechowywać w suchym miejscu z dobrą cyrkulacją powietrza, [Budzyński, Zając, 2010].
Ochrona plantacji
Na plantacjach lnu występują chwasty charakterystyczne dla roślin zbożowych i okopowych takich jak: komosa biała, gorczyca polna, ostrożeń polny, rumianowate, gwiazdnica, jasnoty, perz właściwy, chwastnica jednostronna, owies głuchy, włośnice. Chwasty zanieczyszczające plantację lnu zwalcza się odpowiednio dobranymi herbicydami i mechanicznie. Szkodniki typowe dla upraw lnu to: pchełki, wciornastki, błyszczka jarzynówka, koziułki, komarnice i nicienie. Zapobieganie strat powstałych przez te szkodniki jest możliwe przez terminowość i jakość uprawek przedsiewnych, odpowiedni termin i głębokość siewu, [Hołubowicz-Kliza, 2015].
Agnieszka Klimek-Kopyra