Zapomniane proso

Proso zwyczajne (Panicum miliaceum) wywodzi się z Azji i jest zaliczane do najstarszych roślin uprawnych. Podobnie jak zboża podstawowe, należy do rodziny traw. Było uprawiane niemal w całej Europie, obecnie rzadziej spotykane. Najwięcej prosa uprawia się w południowej części Rosji, w środkowej Azji oraz w północnych Indiach, Chinach i Japonii. Z prosa otrzymuje się głównie kaszę jaglaną, jednak w ostatnich latach obserwuje się zmniejszenie jej spożycia, spowodowane zastępowaniem kaszy jaglanej – kaszą gryczaną, jęczmienną, ryżem i płatkami owsianymi.

Powierzchnia uprawy prosa w Polsce wynosiła 6037 ha w 2008 roku (według danych GUS). Najwięcej prosa uprawiano w województwach: świętokrzyskim i lubuskim. Potencjał produkcyjny prosa jest duży. W doświadczeniach IUNG-PIB, w warunkach stosowania prawidłowej agrotechniki osiągano plony w granicach 4 t/ha, przy średnich krajowych z ostatnich kilkunastu lat – 2,7 t/ha.

Na podstawie budowy i pokroju wiechy wyróżniamy proso zwykłe rozpierzchłe o przeciętnej długości wiechy około 25 cm, reprezentowane przez odmianę Gierczyckie (odporna na suszę, mało odporna na wyleganie, jest odmianą uniwersalną dobrze plonującą w całym kraju). Ponadto istnieje proso zwykłe skupione, zwykłe zwisłe i zwykłe wyprostowane. Odmiana Jagna posiada zwartą wiechę, ziarno żółte, rośliny są nieco wyższe od odmiany Gierczyckie i bardziej odporne na wyleganie. Odmiana Jagna przejawia większą zdolność do krzewienia a tym samym jest bardziej plenna. Znajduje zastosowanie w przemyśle piekarniczym jako dodatek do wybranych gatunków chleba. Ponadto ziarno jest wykorzystywane w żywieniu ptactwa domowego i ptaków śpiewających. Owocem prosa jest ziarniak o kształcie okrągłym lub owalnym, otoczony szczelnie przylegającymi plewkami. Plewki są twarde, błyszczące, różnej barwy: białej, żółtej, szarej, czerwonej, czarnej. Masa 1000 ziarn wynosi około 6-8 g. Okres wegetacji prosa wynosi 80 – 115 dni, w zależności od odmiany, warunków klimatycznych oraz czynników siedliskowych i agrotechnicznych. Proso ma duże wymagania termiczne i świetlne a dosyć małe wilgotnościowe. Minimalna temperatura kiełkowania powinna wynosić 8-10^o0C, ponadto siewki prosa są bardzo wrażliwe na wiosenne przymrozki. Najwyższe plony można osiągnąć na glebach kompleksu pszennego bardzo dobrego i dobrego. Uprawa na glebach kompleksu żytniego bardzo dobrego i żytniego dobrego jest uzależniona od właściwego nawożenia mineralnego. Prosa nie należy uprawiać na glebach podmokłych, trudno ogrzewających się. Dużą rolę odgrywa kultura gleby, odczyn zbliżony do obojętnego (pH 6 – 6,5), jak najmniejsze zachwaszczenie pola. Ważne jest stanowisko w płodozmianie, najlepszymi przedplonami są rośliny motylkowe, strączkowe oraz okopowe na oborniku. Dobrymi przedplonami są również zboża ozime i jare (uprawiane jednak nie później niż 3 lata po oborniku) oraz poplony ozime.
Uprawa roli pod proso powinna być podobna jak pod inne zboża jare. Ze względu na drobne nasiona prosa, bardzo ważne jest staranniejsze doprawienie roli przed siewem. Z badań prowadzonych w Zakładzie Uprawy Roślin Zbożowych IUNG-PIB w Puławach wynika, że wymagania pokarmowe i nawozowe prosa są duże. Zapotrzebowanie na azot jest podobne jak u pszenicy jarej (tab. 1).

Tabela 1. Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe u prosa.

* obliczeń dokonano w oparciu o średnie zużycie na wytworzenie 1 dt ziarna

Należy pamiętać, że proso ma dosyć krótki okres wegetacji i dlatego źle wykorzystuje składniki pokarmowe z nawozów zielonych i obornika i w związku z tym, należy je uprawiać w dalszych latach po oborniku. Wysokość dawki nawozów mineralnych zależy od zasobności gleby, przedplonu i warunków klimatycznych (tab. 2).

Tabela 2. Dawki nawozów mineralnych (kg/ha).

1 – gleby o niskiej zawartości składników pokarmowych i słaby przedplon

2 – gleby zasobne w składniki pokarmowe i dobry przedplon

Fosfor i potas należy zastosować wiosną przed kultywatorowaniem. Azot należy podać w dwóch terminach: 50 – 60 % przed siewem (w formie saletrzaku), 40 – 50 % w fazie krzewienia, po odchwaszczeniu (w formie saletry amonowej).

Aby nawozy mineralne były dobrze wykorzystane, odczyn gleby powinien być zbliżony do obojętnego. Jeśli gleba jest zakwaszona to jesienią, po zbiorze przedplonu należy wysiać wapno nawozowe w dawce zapewniającej uzyskanie odczynu pH 6,0 – 6,5.

Ważnym elementem agrotechnicznym jest właściwy termin siewu. Zależy on od rejonu uprawy, optymalny termin to 15-25 maja. Niekorzystny jest zbyt wczesny siew (koniec kwietnia – początek maja), gdyż naraża rośliny na wiosenne przymrozki, stwarza warunki do silniejszego zachwaszczenia. Z kolei siew opóźniony (I, II dekada czerwca) powoduje skrócenie okresu wegetacji i w rezultacie obniża plony. Ilość wysiewu wynosi 15-20 kg/ha. Rozstawa rzędów 25-40 cm (mniejsza na glebach lżejszych, większa na glebach zasobniejszych). Zbyt rzadkie siewy potęgują zachwaszczenie i dają niski plon ziarna, natomiast zbyt gęste zwiększają wyleganie roślin. Głębokość siewu powinna wynosić 1-2 cm na glebach cięższych, a na glebach lżejszych do 4 cm. Ziarno siewne dobrej jakości powinno być zaprawione.

Bardzo ważne jest dokonanie zbioru we właściwym czasie, aby zebrać ziarno dojrzałe i zapobiec jego osypywaniu.. Zazwyczaj termin zbioru przypada w 3. dekadzie sierpnia lub w 1. dekadzie września. Zbiór kombajnem wykonuje się w fazie dojrzałości pełnej całej wiechy. W sprzyjających warunkach pogody taki sposób zbioru zapewnia najmniejsze straty plonu ale ziarno wymaga dosuszenia. Tradycyjnego dwuetapowego zbioru dokonujemy, gdy nasiona górnej części wiechy są w pełni dojrzale, w środkowej części osiągają dojrzałość woskową, a w dolnej części występuje początek dojrzałości woskowej.